معناشناسی نحله در قرآن کریم با رویکرد تاریخ واژه‌‏نگاری و ریشه‏‌شناسی

نوع مقاله : علمی _ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه قرآن پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

2 دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

چکیده

«نحله» از کهن‌ترین واژه‏‌های سامی است که تنها یک‏‌بار در قرآن کریم (نساء/4) به کار رفته است. مرور بر منابع تفسیری گویای آن است که از همان صدر اول، معنای این واژۀ تَکامَد موضوع مناقشات تفسیری بوده و برای آن چند وجه معنایی ذکر شده است که گاه با هم تعارض جدی دارند. پژوهش حاضر می‏‌کوشد با کاربست رویکرد تاریخ واژه‌‏نگاری، روند تاریخیِ تعریف‌‏های ارائه‏‌شده از این واژه را در منابع تفسیری به بحث گذارد و با کاربست رویکرد ریشه‏‌شناسی، قدیم‌‏ترین و اصیل‏‌ترین معنای این واژه را در قالب یک مطالعۀ تطبیقی با زبان‏‌های خویشاوندِ عربی به دست آورد. مطالعۀ حاضر نشان می‏‌دهد که واژۀ «نحله» در اصل به معنای تملیک مال است و یادکرد از آن در سیاق بحث از پرداخت مهریه، این آموزه قرآنی را به همراه دارد که برخلاف باورهای عرب جاهلی، مهریه حقّ زن از زندگی مشترک است که تنها باید به او تملیک شود. از دیگر دستاوردهای این پژوهش، اثبات این نکته است که برخلاف دیدگاه اغلب عالمان لغت و تفسیر، واژۀ «نحله» فاقد هرگونه رابطۀ ریشه‏‌شناختی با واژۀ «نَحل» _ به معنای زنبور عسل_  است؛ با این توضیح که مادۀ «ن‏ح‏ل» دو ساخت تاریخیِ کاملاً متفاوت را پشت سر گذاشته و در زبان عربی دچار اشتراک لفظی شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Re-examination of the Qur'anic Word "Niḥlah" from the Etymology and the History of Lexicography Point of View

نویسندگان [English]

  • seyyed mahmood tayyebhoseini 1
  • Mohammad Hossein Shirzad 2
  • Mohammad Hassan Shirzad 2
1 Associate Professor of Quranic Studies, Research Institute of Hawzeh and University, Qom, Iran
2 Ph. D. of Quran and Hadith Studies, Imam Sadiq University, Tehran, Iran
چکیده [English]

"Niḥlah" is one of the oldest Semitic vocabularies that is used only once in the Holy Qur'an (Q. 4:4). Reviewing the Qur'anic exegeses, this study shows that the meaning of "Niḥlah" has been the subject of controversy among Muslim scholars. That's why different meanings have been offered for this word throughout the history. This study, paying attention to the history of lexicography, is going to discuss the history of meanings that has been proposed for "Niḥlah" in exegetical resources. Moreover, this study is going to discover the oldest meaning of "Niḥlah" by adopting the etymological approach. The present study indicates that the original meaning of "Niḥlah" is "transferring property to somebody". Therefore, mentioning "Niḥlah" in the context of "paying bride’s marriage portion" in the Holy Qur'an was an attempt to notify that the bride’s marriage portion is the women's inalienable right. In addition, the present study proves that contrary to the most lexicographers and exegetes’ viewpoint, there is no etymological relationship between "Niḥlah" and "Naḥl" which respectively means “bride’s marriage portion" and "bee". Accordingly, the Semitic root "N-Ḥ-L" has two different origins, and is mistakenly regarded homonymous.

کلیدواژه‌ها [English]

  • bride’s marriage portion
  • Naḥl
  • homonymy
  • Qur’anic lexicons
  • Semitic linguistics

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، مؤسسة آل البیت؟ع؟ لإحیاء التراث، بیروت، 1429ق.
  3. آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.
  4. ابن ابی حاتم رازی، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، مکتبة نزار مصطفی الباز، ریاض، 1419ق.
  5. ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، اسماعیلیان، قم، 1367ش.
  6. ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، دار العلم للملایین، بیروت، 1987م.
  7. ابن سیده، علی بن اسماعیل، المخصّص، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1417ق.
  8. ابن فارس، احمد، مقاییس اللغه، دار الفکر، بیروت، 1399ق.
  9. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تفسیر غریب القرآن، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1411ق.
  10. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1419ق.
  11. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 1414ق.
  12. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، دار الفکر، بیروت، 1420ق.
  13. ابوعبیده، معمر بن مثنی، مجاز القرآن، مکتبة الخانجی، قاهره، 1381ق.
  14. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 2001م.
  15. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بنیاد بعثت، قم، 1416ق.
  16. بلاغی، محمدجواد، آلاء الرحمان فی تفسیر القرآن، بنیاد بعثت، قم، 1420ق.
  17. بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1418ق.
  18. پاکتچی، احمد، «مفهوم قرآنی استیناس: ارزیابی اقوال تفسیری با رویکرد تاریخ واژه‏نگاری و ریشه‏شناسی»، علوم قرآن و حدیث، سال 52، شمارۀ 104، بهار و تابستان 1399ش، ص73-92.
  19. پاکتچی، احمد، فقه الحدیث: مباحث نقل به معنا، دانشگاه امام صادق؟ع؟، تهران، 1394ش.
  20. ترمانینی، عبدالسلام، الزواج عند العرب فی الجاهلیة و الإسلام، عالم المعرفه، کویت، 1984م.
  21. جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغة و صحاح العربیه، دار العلم للملایین، بیروت، 1407ق.
  22. حقی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، دار الفکر، بیروت، 1424ق.
  23. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، اسماعیلیان، قم، 1415ق.
  24. خلیل بن احمد، کتاب العین، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1410ق.
  25. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دار العلم _ دار الشامیه، بیروت _ دمشق، 1412ق.
  26. زمخشری، محمود بن عمر، أساس البلاغة، بیروت، دار صادر، 1979م.
  27. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407ق.
  28. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الإتقان فی علوم القرآن، دار الکتاب العربی، بیروت، 1421ق.
  29. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور، المطبعة المیمنیه، قاهره، 1404ق.
  30. صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، عالم الکتاب، بیروت، 1414ق.
  31. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق.
  32. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصرخسرو، تهران، 1372ش.
  33. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفة، بیروت، 1412ق.
  34. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، کتاب‌فروشی مرتضوی، تهران، 1375ش.
  35. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‏تا.
  36. عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، دار الحدیث، قاهره، 1364ق.
  37. علی، جواد، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، دار العلم للملایین _ مکتبة النهضة، بیروت _ بغداد، 1993م.
  38. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، المطبعة العلمیه، تهران، 1380ق.
  39. فاضل کاظمی، جواد بن سعید، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، کتاب‌فروشی مرتضوی، تهران، 1365ش.
  40. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420ق.
  41. فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، دار المصریة، قاهره، بی‏تا.
  42. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، مؤسسة الرساله، دمشق، 1426ق.
  43. قاسمی، محمد جمال‏الدین، محاسن التأویل، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1418ق.
  44. قرشی، سید علی‏اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1371ش.
  45. کاشانی، فتح‏الله، منهج الصادقین، کتاب‌فروشی محمدحسن علمی، تهران، 1336ش.
  46. کریمی‏نیا، مرتضی، «تکامد در قرآن: تحلیلی بر واژه‏ها و ترکیبات تک‏کاربرد در قرآن کریم»، پژوهش‏های قرآن و حدیث، سال 47، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1393ش، ص247-284.
  47. محقق حلّی، جعفر بن حسن، معارج الأصول، مؤسسة آل البیت؟عهم؟ للطباعة و النشر، قم، 1403ق.
  48. مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، دار الفکر، بیروت، 1414ق.
  49. مشکور، محمدجواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‏های سامی و ایرانی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1357ش.
  50. معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیرکبیر، تهران، 1362ش.
  51. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، التذکرة بأصول الفقه، کنگره شیخ مفید، قم، 1413ق.
  52. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی أحکام القرآن، کتاب‌فروشی مرتضوی، تهران، 1386ق.
  53. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1374ش.
  54. ولفنزن، اسرائیل، تاریخ اللغات السامیة، دار القلم، بیروت، 1929م.
  55. هدایت، شهرام، بررسی زبان‏شناختی واژه‏هایی از قرآن کریم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1384ش.
  56. Beeston, A. F. L. et al., Sabaic Dictionary, Beirut, Librairie du Liban, 1982.
  57. Bennett, Patrick R., Comparative Semitic Linguistics, Indiana, Eisenbrauns, 1998.
  58. Biella, J. Copeland, Dictionary of Old South Arabic: Sabaean Dialect, Cambridge, Scholars Press, 1982.
  59. Black, J. et al., A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2000.
  60. Bomhard, Allan R., Afrasian Comparative Phonology and Vocabulary, Charleston, SC, Signum Desktop Publishing, 2014.
  61. Brun, S., Dictionarium Syriaco-Latinum, Beirut, Typographia PP. Soc. Jesu, 1895.
  62. Bussmann, Hadumod, Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London & New York, Routledge, 2006.
  63. Campbell, Lyle & Mixco, Mauricio, A Glossary of Historical Linguistics, Edinburgh, Edinburgh University Press, 2007.
  64. Costaz, Louis, Syriac-English Dictionary, Beirut, Dar el-Machreq, 2002.
  65. Dalman, Gustaf, Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch, Frankfurt, Kauffmann, 1901.
  66. Del Olmo Lete, Gregorio & Sanmartín, Joaquín, A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition, Leiden, Brill, 2003.
  67. Dolgopolsky, Aharon, Nostratic Dictionary, Cambridge, McDonald Institute for Archaeological Research, 2008.
  68. Drower, E. S. & Macuch, R., A Mandaic Dictionary, Oxford, Clarendon Press, 1963.
  69. Gelb, Ignace, et al., The Assyrian Dictionary, Chicago, Oriental Institute of Chicago University, 1998.
  70. Gesenius, William, A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, Oxford, Clarendon Press, 1939.
  71. Gray, Louis, Introduction to Semitic Comparative Linguistics, Amsterdam, Philo Press, 1971.
  72. Hoftijzer, J. & Jongeling, K., Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions, Leiden, Brill, 1995.
  73. Jastrow, Marcus, A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic Literature, London/ New York, Luzac/ Putnam, 1903.
  74. Klein, E., A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language, Jerusalem, The University of Haifa, 1987.
  75. Krahmalkov, Ch. R., Phoenician-Punic Dictionary, Leuven, Peeters, 2000.
  76. Leslau, Wolf, Comparative Dictionary of Ge'ez, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 1991.
  77. Lipinski, Edward, Semitic Languages, Leuven: Peeters, 1997.
  78. Montgomery Watt, William, Muhammad at Medina, Oxford, Clarendon Press, 1956.
  79. Moscati, Sabatino, An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 1980.
  80. Motzki, Harald, "Bridewealth", Encyclopaedia of the Qur'an, vol. 1, Leiden, Brill, 2001.
  81. O'Leary, De Lacy, Comparative Grammar of the Semitic Languages, London, Kegan Paul, 1923.
  82. Orel, Vladimir & Stolbova, Olga, Hamito-Semitic Etymological Dictionary, Leiden, Brill, 1995.
  83. Riemer, Nick, Introducing Semantics, Cambridge, Cambridge University Press, 2010.
  84. Saeed, John, Semantics, Hoboken, Wiley-Blackwell, 2009.
  85. Spies, O., "Mahr", The Encyclopedia of Islam, 2nd edition, vol. 6, Leiden, Brill, 1991.
  86. Smith, William Robertson, Kinship and Marriage in Early Arabia, London, Adam and Charles Black, 1907.
  87. Von Soden, Wolfram, Akkadisches Handwörterbuch, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 1972.
  88. Zammit, Martin, A Comparative Lexical Study of Qur'anic Arabic, Leiden, Brill, 2002

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار