رسم المصحف؛ ویژگى‏ها و دیدگاه‏ها

نوع مقاله : علمی _ ترویجی

نویسنده

بنیاد پژوهشهاى اسلامى - گروه دایرةالمعارف آستان قدس رضوى

چکیده

پیامبر اعظم‏(ص) همزمان و موازى با اقراء و قرائت قرآن بر مردم، نسبت به نگارش و جمع و تدوین قرآن در مجموعه‏اى مدوّن و منظّم به نام «مصحف» اهتمام فراوانى داشتند. از این رو، معلمان و مُقریان قرآن صورت نوشتارى قرآن را همراه صورت قرائى(شفاهى) آن روایت مى‏کرده‏اند. بدین ترتیب، یکى از دانش‏هاى علوم قرآنى با عنوان علم «رسم المصحف» که آیین نگارش و آداب کتابت قرآن را بررسى و تحلیل مى‏کند، شکل گرفت. علت تفاوت رسم الخط برخى کلمات قرآن با مرسوم القرائه آن، و جواز تغییر و تبدیل رسم الخط با هدف آسان سازى آموزش و ترویج قرآن، از سده‏هاى نخستین اسلامى یکى از مهم‏ترین موضوعات و مسائل علم «رسم المصحف» بوده است. این نوشتار با بررسى دیدگاه‏هاى مختلف درباره رسم المصحف، بر آن است روایات و دیدگاه‏هایى که تفاوت‏هاى موجود در رسم الخط قرآن را ناشى از خطاى کاتبان وحى یا ناقص و ابتدائى بودن خط عربى مى‏پندارند، تبیین و تحلیل کند و نادرستى آن را نشان دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rasm al-Mushaf; Characteristics and Viewpoints

نویسنده [English]

  • Muhsin Rajabī
چکیده [English]

The Noble Prophet (S.A.W.)'s endeavor in compilation of the Qur'an along with its recitation and teaching how to recite it led to the gradual formation of the science of rasm al-Mushaf (orthography of the Qur'an). The reason for the difference between the orthography of some of the words of the Qur'an with the same word as it is commonly recited and the permissibility for the change and alteration of the orthography aiming at facilitating the education and promotion of the Qur'an has been one of the most important issues concerning the science of rasm al-Mushaf since the early centuries of the Islamic calendar. While studying various viewpoints, the present writing analyzes the views that consider the difference in orthography as a result of the mistakes committed by the writers of Revelation or due to the deficiency and primitiveness of the Arabic script, and proves it as wrong.

کلیدواژه‌ها [English]

  • orthography
  • writing
  • the Qur'an
  • education
  • Kufic script
  1. قرآن کریم
  2. ابن ابى داود، عبد الله، کتاب المصاحف، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405 ق/1985 م.
  3. ابن جزرى، محمد بن محمد، النشر فى القراءات العشر، به کوشش على محمد الضباع، دارالکتاب العربى.
  4. ــــــــــ ، غایةالنهایة فى طبقات القرّاء، به کوشش برگشتراسر، قاهره: مکتبة المتنبى.
  5. ابن خلدون، عبد الرحمن، مقدمه ابن خلدون،ترجمه محمد پروین گنابادى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347 ش.
  6. ابن سعد، الطبقات الکبرى، تحقیق محمدعبدالقادر عطاء، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1418 ق/ 1997 م.
  7. ابن شبّه، عمر، تاریخ المدینة المنوّره، تحقیق فهیم محمد شلتوت.
  8. ابن ضریس، محمد بن ایوب، فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمکة و ما انزل بالمدینة، به کوشش غزوه بدیر، دارالفکر، 1988 م.
  9. ابن عرب اصفهانى، طاهر، منهل العطشان فى رسم احرف القرآن، تصحیح سید حسین مرعشى، گنجینه بهارستان 15(علوم قرآنى و روائى‏3)، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى، تهران، 1385 ش.
  10. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تأویل مشکل القرآن، به کوشش احمد صقر، المکتبة العلمیه، 1401 ق/1981 م.
  11. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزه، 1405 ق/ 1363 ش.
  12. ابن ندیم، محمد بن اسحق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، طهران، 1350 ش.
  13. ابن وهب، عبداللّه، الجامع [ل]علوم القرآن، بروایة سحنون بن سعید(د240 ق)، به کوشش میکلوش مَورانى، بیروت، دار الغرب الاسلامى، 2003 م.
  14. ابن هشام، عبدالملک، السیرةالنبویة، به کوشش عمر عبدالسّلام تَدْمُرى، بیروت، دارالکتاب العربى، 1416 ق/1996 م.
  15. ابوعبید قاسم بن سلاّم هروى، فضائل القرآن،به کوشش مروان العطیه، محسن خرابة و وفاء تقى الدین، دمشق - بیروت، دار ابن‏کثیر.
  16. باقرى، مهرى، مقدمات زبانشناسى، دانشگاه تبریز 1367 ش.
  17. بلاذرى، احمد بن یحیى، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1978 م.
  18. بلاغى، محمد جواد، آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن، قم، مؤسسة البعثة، 1419 ق/1378 ش. بنت الشاطئ، عائشه عبدالرحمن، اعجاز بیانى قرآن، ترجمه حسین صابرى، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1376 ش.
  19. ــــــــــ ، التفسیرالبیانى للقرآن الکریم، قاهره، دارالمعارف، 1388 ق.
  20. پاکتچى، احمد، سخنرانى ایشان در «بنیاد علم اروپا: Foundation European Science»، مجموعه مطالعات:
    1. Corpus coranicum: Exploring the textual beginning of the Qur’an
  21. دانشگاه برلین آلمان، با عنوان:
    1. "The Orthographic Traditions In Earli Arabic Writing As Reflected In Rasm Al-mushaf" 
  22. پورفرزیب(مولایى)، ابراهیم و دیگران، بررسى علمى - تطبیقى رسم المصحف و ضبط المصحف (شیوه نگارش و علامت گذارى قرآن کریم)، تهران، مرکز طبع و نشر قرآن جمهورى اسلامى ایران، 1384 ش.
  23. «ترجمه و شرح قصیده عقیلة اتراب القصائد»،تصحیح سید حسین مرعشى، گنجینه بهارستان 15(علوم قرآنى و روائى‏3)،کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى، تهران، 1385 ش.
  24. حاجى اسماعیلى، محمد رضا، «بررسى تعامل و تقابل دو حوزه قرائت و کتابت قرآن از عصر نزول تا تسبیع قراءات»، مطالعات اسلامى، ش 68، تابستان 1368.
  25. حاکم نیسابورى، محمد بن عبدالله، المستدرک على الصحیحین، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیة.
  26. حسینى شیرازى، سید محمد، الفقه حول القرآن الحکیم، قم، انتشارات قرآن.
  27. دانى، ابوعمرو، المحکم فى نقط المصاحف، به کوشش عزة حسن، دمشق، دارلفکر، 1407 ق / 1986 م.
  28. ــــــــــ ، المقنع فى رسم مصاحف الامصار مع کتاب النقط، تحقیق، محمد صادق قمحاوى، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریه.
  29. دروزه، محمدعزة، القرآن المجید، صیدا و بیروت، المکتبة العصریة.
  30. ذهبى، محمد بن احمد، معرفة القرّاء الکبار على الطبقات و الاعصار، به کوشش بشار عوّاد معروف و دیگران، بیروت، مؤسسة الرساله، 1408 ق/1988 م.
  31. رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1362 ش.
  32. رجبى، محسن، «زمینه‏هاى صدور روایات احرف سبعه»، مطالعات اسلامى، ش 72، 1385 ش.
  33. رضا، احمد، معجم متن اللغه، بیروت، دارمکتبة الحیاة، 1377 ق/1958 م.
  34. زرقانى، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416 ق/1996 م.
  35. زرکشى، بدرالدین، البرهان فى علوم القرآن، به کوشش یوسف عبدالرحمن مرعشلى، بیروت، دارالمعرفه، 1415 ق/1994 م.
  36. سزگین، فؤاد، تاریخ نگارش‏هاى عربى، ترجمه نشر فهرستگان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان چاپ و انتشارات، 1380 ش.
  37. سیوطى، جلال‏الدین، الاتقان فى علوم القرآن، به کوشش مصطفى دیب البغاء، دمشق- بیروت، دارابن کثیر، 1416 ق/ 1996 م.
  38. شوقى حقدوست، مهرداد، برخوردى نو با کهن‏ترین خط اسلامى، پایان‏نامه دوره کارشناسى دانشکده هنر و معمارى دانشگاه آزاد اسلامى، واحد تهران مرکزى، 1378 ش.
  39. شهید ثانى، زین الدین بن على عاملى، منیة المرید فى آداب المفید و المستفید، به کوشش سید احمد حسینى، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه، 1402 ق.
  40. صفوى، زین العابدین، رساله احیاءالخط(الکوفى)، 1322 ق.
  41. طوسى، محمد بن حسن، التّبیان فى تفسیر القرآن، تحقیق، احمد حبیب قصیر العاملى، مکتب الاعلام الاسلامى، 1409 ق.
  42. طیب، سیدعبدالحسین، اطیب البیان فى تفسیر القرآن، تهران، کتابفروشى اسلامى.
  43. عک، خالد عبدالرحمن، تاریخ توثیق نصّ القرآن الکریم، بیروت، الشرکة المتحده للتوزیع.
  44. عمر، احمدمختار؛ مکرم، عبدالعال‏سالم، معجم القراءات القرآنیه، مع مقدمة فى القراءات و اشهر القرّاء، ایران، انتشارات اسوه، 1412 ق/1991 م.
  45. فضلى، عبدالهادى، القراءات القرآنیه، تاریخ و تعریف، بیروت، دارالقلم، 1405 ق.
  46. فک، یوهان، العربیة، دراسة فى اللغة واللهجات والاسالیب، ترجمه عبدالحلیم نجّار، 1951 م.
  47. قدّورى الحمد، غانم، رسم الخط مصحف، ترجمه یعقوب جعفرى، اسوه، 1376 ش.
  48. قرطبى، محمد بن احمد، التذکار فى افضل الاذکار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408 ق/1988 م.
  49. کتّانى، عبدالحى، نظام الحکومة النبویه (التراتیب الاداریه)، بیروت، دارالکتاب العربى.
  50. کلینى، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافى، به‏کوشش على‏اکبر غفارى، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1391 ق.
  51. ــــــــــ ، الاصول من‏الکافى، به کوشش على‏اکبر غفارى، تهران، مکتبة الصدوق، 1381 ق.
  52. گاور، آلبرتین، تاریخ خط، ترجمه عباس مخبر و کوروش صفوى، تهران، نشر مرکز، 1367 ش.
  53. لسانى فشارکى، محمد على، تفسیر روحانى، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1376ش.
  54. ــــــــــ ، قرّاء سبعه و گزارش قرائات ایشان، پایان‏نامه دکترى دانشگاه تهران، 1372 ش.
  55. ــــــــــ ، «قرآن‏شناسى تفصیلى، گامى در مسیر سوره شناسى»، معاون پژوهشى دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق‏7 (پلى‏کپى).
  56. ــــــــــ ، رجبى، محسن، «راهبردهاى آموزش قرآن در سیره نبوى و مقایسه آن با شیوه‏هاى نوین آموزشى»، صحیفه مبین، ش 42، 1387 ش.
  57. لینگز، مارتین، هنر خط و تذهیب قرآنى، ترجمه مهرداد قیومى بیدهندى، تهران، انتشارات گرّوس، 1377 ش.
  58. متقى هندى، على بن حسام، کنزالعمال فى سنن الاقوال و الافعال، به کوشش صفوة السقا و بکرحیانى، بیروت، مؤسسة الرساله، 1399 ق/1979 م.
  59. مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.
  60. مدرّسى طباطبایى، سید حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجرى، دفتر اوّل، ترجمه على قرائى و رسول جعفریان، قم، نشر ادیان، 1383 ش.
  61. «مصاحبه با علامه آیت اللّه حسن زاده آملى»، بینات، ش 2، 1373 ش.
  62. مصطفوى، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز نشر الکتاب، 1395 ق.
  63. معرفت، محمدهادى، علوم قرآنى، قم، مؤسسه فرهنگى انتشارات التمهید، 1378 ش.
  64. 62 . ــــــــــ ، تاریخ قرآن، تهران، سمت، 1383 ش.
  65. مقدمة المبانى فى نظم المبانى و مقدمة ابن عطیه (مقدمتان فى علوم القرآن)، به کوشش آرتور جفرى، مصر، مکتبة الخانجى، 1954 م.
  66. نائطى ارکاتى، محمد غوث، نثر المرجان فى رسم نظم القرآن، حیدرآباد - دکن، مطبعة عثمان پریس.
  67. نصوص فى علوم القرآن، به کوشش سیدعلى موسوى دارابى، مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى، 1380 ش.
  68. نورى طبرسى، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1407 ق.
  69. نیسابورى، حسن بن محمد، غرائب القرآن و رغایب الفرقان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416 ق.