گستره کاربرد عقل و وحی در معرفت نبوی(ص) در پرتو آیات قرآن

نوع مقاله : علمی _ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد.

2 دانشیار علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد (نویسندۀ مسئول).

3 دانشیار علوم قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد.

چکیده

دربارۀ گسترۀ کاربرد عقل و وحی در معرفت نبوی علمای فریقین سه دیدگاه دارند: برخی از اندیشمندان اهل‌سنّت معتقدند که پیامبر(ص) در دین اجتهاد عقلی می­‌کرده است؛ حال­ آنکه عده­‌ای از علمای اهل‌سنت و شیعه این دیدگاه را نمی‌­پذیرند. دیدگاه سوم قائل به تفصیل است؛ یعنی اینکه پیامبر(ص) در امور دنیایی همچون جهاد، آزادی اُسرا و غیره که دربارۀ آن‌ها وحیی نازل نشده، پس از مشورت با صحابه، براساس نظر اجتهادی خویش عمل می­‌کرده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ­ـ­ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته و پرسش اصلی این است که چه نسبتی میان نظرات مبتنی بر عقل رسول اکرم(ص) و نظرات مبتنی بر وحی آن حضرت وجود دارد. در واقع هدف پژوهش حاضر ارائۀ دیدگاهی نو در تحلیل گسترۀ کاربرد عقل و وحی در معرفت رسول اکرم(ص) است. مهم­ترین نتیجۀ پژوهش این است که آن حضرت نیز، ملزم به کاربست آرای عقلی خویش بوده و به استناد آیۀ 3 و 4 سورۀ نجم، منطق پیامبر(ص) چیزی جز وحی نیست. بنابراین آرای عقلی آن حضرت ذیل چارچوب و کلیات وحی قرار داشته و از دیگر سو براساس «عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ» (نساء/ 113) در جایی که نوع بشر محدودیت عقلی برای ادراک معرفت دارد، رسول اکرم(ص) نیز سکوت می‌­کرده و منتظر نزول وحی می­‌مانده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Intellect and Revelation Application in Prophetic Knowledge According to the Qur’an Verses

نویسندگان [English]

  • Mehdi Hayati 1
  • Mohammad Hasan Rostami 2
  • Abbas Esmailizadeh 3
1 Ph.D student, Qur’an and Tradition Sciences, Ferdowsi University, Mashhad
2 Associate Professor, Qur’an and Tradition Sciences, Ferdowsi University, Mashhad(corresponding author)
3 Associate Professor, Qur’an and Tradition Sciences, Ferdowsi University, Mashhad
چکیده [English]

Scholars have three views about the reason and revelation ratio in prophetic knowledge: Some Sunni scholars believe that the Prophet did intellectual interpretative reasoning in religion; however, some Sunni and Shi’ite scholars do not accept this point of view. The third point of view is detailed; the Prophet acted based on his interpretative reasoning opinion in world affairs such as war, release of captives, etc., which there was no revelation, after consulting with companions. This research was carried out in a descriptive-analytical method using library sources, and the main question is: “What is the relationship between the opinions based on the Holy Prophet’s intellect and the opinions based on the revelation? The most important result is that the Holy Prophet was also required to use his rational opinions, and based on verses 3 and 4 of An-Najm Surah, the Prophet's logic is nothing but revelation. Therefore, Prophet’s intellectual opinions were in the revelation framework. On the other hand, based on “and He has taught thee that thou knewest not“ (4:113), where the human has intellectual limitations to perceive knowledge, the Holy Prophet also remained silent and waited for the revelation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Prophet’s knowledge
  • reason and revelation ratio
  • Prophet's interpretative reasoning
  • Prophet's rational opinions
  • Prophet's logic

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایة الأُصول، مؤسسة آل‌البیت؟عهم؟، قم، 1409ق.
  3. آمدی، ابو الحسن علی بن محمد، الإحکام فی أُصول الأحکام، دار الفکر للطباعة و النشر، بیروت، 1424ق.
  4. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة إبن أبی الحدید، تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، قم، 1404ق.
  5. ابن بابویه، محمد بن علی، الأمالی، کتابچی، تهران، چاپ ششم، 1376ش.
  6. ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تصحیح و تحقیق: علی‌اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1413ق.
  7. ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، کتاب­فروشی داوری، قم، 1385ش.
  8. ابن حزم، ابو محمد علی بن احمد، الإحکام فی أُصول الأحکام، نشر زکریا علی یوسف، قاهره، 1345ق.
  9. ابن ­شاذان قمی، ابو الفضل شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضائل امیر المؤمنین علی بن ابی طالب؟ع؟، مکتبة الأمین، قم، 1423ق.
  10. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، بیدار، قم، 1369ش.
  11. ابن عاشور، محمد طاهر، تفسیر التحریر و التنویر، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، 1420ق.
  12. ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیة، دار صادر، بیروت، [بی­تا].
  13. ابن عطیة، عبدالحق بن غالب، محرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1422ق.
  14. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1419ق.
  15. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 1414ق.
  16. احتشامی­نیا، محسن، «پژوهش­های ادوار اجتهاد و دکتر گرجی»، پژوهش دینی، شمارۀ 23، 1390ش، ص101_ 123. 
  17. ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1421ق.
  18. امینی، عبدالمؤمن، «بررسی اجتهاد پیامبر؟ص؟ در منابع فریقین»، کوثر معارف، سال 5، شمارۀ 14، 1388ش، ص205_ 237.
  19. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، وزارة الأوقاف، مصر، 1410ق.
  20. بهاء‌الدین عاملی (شیخ بهایی)، محمد بن حسین، زبدة الأُصول، شریعت، قم، 1383ش.
  21. بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1418ق.
  22. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق و تعلیق: احمد محمد شاکر، محمد فؤاد عبدالباقی، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، مصر، چاپ دوم، 1395ق.
  23. توانا الأفغانستانی، محمد موسی، الاجتهاد، دار الکتب الحدیثة، قاهره، [بی­تا].
  24. جصّاص، احمد بن علی، الفصول فی الأُصول، وزارة الأوقاف الکویتیة، کویت، چاپ دوم، 1414ق.
  25. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، نشر اسراء، قم، 1397ش.
  26. جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم (سیرۀ رسول اکرم؟ص؟)، نشر اسراء، قم، 1392ش.
  27. حر عاملی، محمد بن حسن، فوائد الطوسیة، مکتبة المحلاتی، قم، چاپ دوم، 1423ق.
  28. حسینی کارنامی، سیدحسین، «تحلیلی بر گسترۀ وحی با تأکید بر آیات 3 و 4 سورۀ نجم»، الهیات قرآنی، سال 4، شمارۀ 6، 1395ش، ص31_ 49.
  29. حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، لطفی، تهران، 1404ق.
  30. دروزه، محمد عزّه، التفسیر الحدیث، دار الغرب الإسلامی، بیروت، چاپ دوم، 1421ق.
  31. راغب ­اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، تصحیح: محمدحسن آل یاسین،
    دار القلم، بیروت، 1412ق.
  32. رضوانی، علی­اصغر، «اجتهاد الرسول؟ص؟»، حکمت و فلسفۀ اسلامی، شمارۀ 3 و 4، 1381ش، ص48_ 91.
  33. زبیدی، محمد بن علی، تاج العروس من جواهر القاموس، دار الفکر، بیروت، 1414ق.
  34. زحیلی، هبة، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دار الفکر، دمشق، چاپ دوم، 1411ق.
  35. سبکی، عبداللطیف، «السنة النبویة و الحدیث القدسی من وحی الله تعالی: اجتهاد الرسول؟ص؟»، منبر الإسلام، سال 55، شمارۀ 1، 1417ق، ص21_ 25.
  36. سعدی، عبدالرحمن، تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنّان، مکتبة النهضة العربیة، بیروت، چاپ دوم، 1408ق.
  37. سلطان علی‌شاه، سلطان محمد بن حیدر، بیان السعادة فی مقامات العبادة، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ دوم، 1408ق.
  38. شوکانی، محمد بن علی بن محمد، إرشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الأُصول، تحقیق: خلیل المیس، دار الکتب العربی، دمشق، 1419ق.
  39. صاحب، اسماعیل بن عباد، المحیط اللغة، عالم الکتب، بیروت، 1414ق.
  40. ضیائی­فر، سعید، «اجتهاد پیامبر؟ص؟»، فقه، سال 15، شمارۀ 55، 1387ش.
  41. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ دوم، 1390ق.
  42. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، ترجمه و شرح علی­اکبر غفاری، مرتضوی، تهران، 1371ش.
  43. طوسی، محمدحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، [بی­تا].
  44. عسقلانی، ابن حجر احمد بن علی، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1424ق.
  45. عبادی، شهاب‌‌الدین‌ احمد بن‌ قاسم‌ صباغ‌، الآیات البیّــنات، بولاق، 1289ق.
  46. غزالی، ابی‌حامد محمد بن محمد، المستصفی من علم الأُصول، دار الأرقم بن ابی الأرقم، بیروت، [بی­تا].
  47. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، نشر هجرت، قم، چاپ دوم، 1409ق.
  48. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1420ق.
  49. فقیه‌ایمانی، سعید و عباس همامی، «نظریۀ اجتهاد انبیا از دیدگاه مفسران شیعه و سنی»، مطالعات قرآن و حدیث، سال 9، شمارۀ 2، 1395ش، ص185_ 211.
  50. فهیمی­تبار، حمیدرضا، «کاوشی در روایت تأبیر النخل»، حدیث­پژوهی، سال 2، شمارۀ 4، 1389ش، ص185ـ206.
  51. قاسمی، محمدحسن، الکافی فی المفردات، الجامعة الرضویة للعلوم الإسلامیة، مشهد، چاپ دهم، 1398ش.
  52. کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، زبدة التفاسیر، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، 1423ق.
  53. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، قم، چاپ چهارم، 1407ق.
  54. کنوی، محمد بن‌ محمد، فواتح‌ الرحموت‌ بشرح‌ مسلم‌ الثبوت‌، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۲۳ق.
  55. لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، گوهر مراد، نشر سایه، تهران، 1383ش.
  56. مخلوف، حسنین محمد، بلوغ السؤل فی مدخل علم الأُصول، مطبعة المعاهد بجوار قسم الجمالیة، قاهرة، 1352ق.
  57. مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، دار الفکر، بیروت، [بی­تا].
  58. مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تصحیح: محمد فؤاد عبدالباقی، دار الحدیث، قاهره، 1413ق.
  59. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1368ش.
  60. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، دار الکتاب الاسلامی، قم، 1424 ق.
  61. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ دهم، 1371ش.
  62. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الأُصول، علمیه اسلامیه، تهران، 1363ش.
  63. نجمی، محمدصادق، أضواء علی الصحیحین، بنیاد معارف اسلامی، قم، چاپ دوم، 1385ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار