تحلیل گفتمان احادیث تقیۀ حسن بن محبوب

نوع مقاله : علمی _ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری دانشگاه تهران _ پردیس فارابی

چکیده

بهره­جویی از روش تحلیل گفتمان در شناسایی مؤلفه­های گفتمانی احادیت راویان شیعی، رهیافتی نوین و کارآمد در حوزۀ مطالعات حدیثی امامیه است. بر پایۀ این روش، بازتاب کنش­های زبانی در اجتماع، در تناظر با آوای متعارض و گفتمان رقیبی است که در بستر فکری جامعه رخ‌نمایی می­کند. کاربست این روش در تراث‌پژوهی امامیه، موجب  بسترشناسی صدور و نقل روایات، واکاوی گفتمان­های رقیب و شناخت باورهای اعتقادی محدّثان امامیه می­گردد. در پژوهۀ پیش­رو برآنیم تا مؤلفه­های گفتمانی احادیث حسن بن محبوب (149_ 224ق) دربارۀ آموزۀ تقیه را واکاوی کرده، مورد تحلیل گفتمانی قرار دهیم. وی از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد؟عهم؟ و یکی از ارکان چهارگانۀ علمی شیعه در عصر خویش بوده و از جملۀ اصحاب اجماع امامیه به شمار آمده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که احادیث ابن محبوب در رویارویی و ستیز با دو گفتمان رقیبی است که در صدد ترویج نگرۀ اصالت قیام یا مرجوح بودن راهبرد تقیه برآمده­اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Discourse Analysis of the ḥasan b. Maḥbub Dissimulation Traditions

نویسندگان [English]

  • Ali Rad 1
  • Saeed Azizi 2
1 دانشگاه تهران
چکیده [English]

Using the method of discourse analysis in identifying the discourse components of the unity of Shiite narrators is a new and efficient approach in Imamiyyah traditions studies. According to this method, the reflection of linguistic actions in society is in accordance with the conflicting voices and rival discourses that occur in the intellectual context of society. The application of this method in Imamiyyah heritage research make a suitable context to issue and quote narrations, to analyze rival discourses and to recognize the beliefs of Imamiyyah narrators. In the present research, we try to analyze the discourse components of Ḥasan b. Maḥbub traditions (149-224 AH) about dissimulation doctrine. He was one of the companions of Imam Kazem, Imam Reza and Imam Javad (A.S.) and one of the four pillars of Shiite science in his time and is considered one of the companions of the Imamiyyah consensus. The results of this study indicate that Ibn Mahbub's hadiths are in confrontation with two rival discourses that seek to promote the view of the originality of the uprising or the preference of the dissimulation strategy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ḥasan b. Maḥbub
  • tradition Discourse
  • dissimulation
  • Discourse Analysis
  • Imamiyyah traditions
  1. قرآن کریم.
  2. ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، تفسیر القرآن العظیم، مکتبة نزار مصطفى الباز، عربستان، چاپ سوم، 1419ق.
  3. ابن ابی شیبة، عبدالله بن محمد، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، تحقیق کمال یوسف الحوت، مکتبة الرشد، الریاض، 1409ق.
  4. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، تحقیق على‌اکبر غفارى، جامعۀ مدرّسین، قم‏، 1362ش.
  5. ابن جوزی، جمال الدین، زاد المسیر فی علم التفسیر، دار الکتاب العربی، بیروت، 1412ق.
  6. ابن جوزی، جمال الدین، المغنی فی تفسیر القرآن، بی­جا، بی­نا، بی­تا.
  7. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، مطبعة دائرة المعارف النظامیة، هند، 1326ق.
  8. ابن طقطقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، تصحیح محمد وحید گلپایگانی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1360ش.
  9. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، دمشق، 1415ق.

10.ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب‏، تصحیح جمال الدین‏ میردامادى، دار صادر، بیروت، چاپ سوم‏، 1414ق‏.

11.ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، مکتبة الحیدریه، قم، 1419ق.

12.اعرابی، غلامحسین، «تقیه از نگاه مفسّران و فقیهان فریقین»، فصلنامۀ شیعهشناسی، سال سیزدهم، شمارۀ 50، 1394ش.

13.اکوع، قاضی اسماعیل بن علی، الزیدیة نشاتها و معتقداتها، دار الفکر، دمشق، چاپ سوم، 1418ق.

14.امین، سید محسن، أعیان الشیعه، دار التعارف للمطبوعات‏، بیروت، 1406ق.

15.انصاری، مرتضی، المکاسب، بی­نا، بی­جا، بی­تا.

16.بشیر، حسن، تحلیل گفتمان دریچه­ای برای کشف ناگفته­ها، دانشگاه امام صادق؟ع؟، تهران، 1385ش.

17.بهبودی، محمدباقر، «حسن بن محبوب کوفی»، کاوشی نو در فقه، شمارۀ 11 و 12، 1376ش.

18.بهرام‌پور، شعبانعلی، تحلیل انتقادی گفتمان نوشتۀ نورمن فرکلاف، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، تهران، 1379ش.

19.بهرام‌پور، شعبانعلی، «درآمدی بر تحلیل گفتمان»، مجموعه‌مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی، به اهتمام محمدرضا تاجیک، انتشارات فرهنگ گفتمان، تهران، 1378ش.

20.بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، 1383ش.

  1. تودوروف، تزوتان، منطق گفتگویی میخاییل باختین، ترجمۀ داریوش کریمی، مرکز، تهران، 1391ش.
  2. ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، دار التفسیر، جدة، 1436ق.
  3. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه؟عهم؟، مؤسسۀ انصاریان، قم، ۱۳۸۱ش.
  4. حر عاملى، محمد بن حسن،‏ وسائل الشیعه، مؤسسۀ آل البیت؟عهم؟، قم، 1409ق‏.
  5. حسینی زبیدی، محمد مرتضى،‏ تاج العروس من جواهر القاموس‏، تصحیح على هلالى و على سیرى، دار الفکر، بیروت، 1414ق‏.
  6. خالد برقی، احمد بن ابی عبدالله، المحاسن، تصحیح جلال الدین‏ محدّث، دار الکتب الإسلامیه، قم، چاپ دوم، 1371ق.
  7. خالد برقی، احمد بن ابی عبدالله، رجال البرقی، دانشگاه تهران، تهران، 1383ق.
  8. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، دار الکتب العربی، بیروت، 1417ق.
  9. خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر آثار شیعه، قم، 1410ق.
  10. ذهبی، شمس الدین، سیر أعلام النبلاء، تصحیح شعیب الأرناؤوط، مؤسسة الرساله، بیروت، 1405ق.
  11. راد، علی و سعید عزیزی، «در جستجوی کتاب التفسیر حسن بن محبوب»، مشکوة، سال38، شمارۀ 144، 1398ش.
  12. رحمان ستایش، محمدکاظم و اعظم فرجامی، «واکاوی مذهب و روایات حسن بن صالح در کتب امامیه»، مطالعات قرآن و حدیث، شمارۀ 1، 1390ش.
  13. زارعى کریانى، محمد، «جستجویی در ترجمۀ حسن بن محبوب»، علوم حدیث، شمارۀ 6، 1376ش.
  14. زرکلی، خیر الدین، الأعلام، دار العلم للملایین، بیروت، 1989م.
  15. سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، دار المعرفة، بیروت، 1993م.
  16. سلطانی رنانی، مهدی، «امام صادق؟ع؟ و مسئلۀ تقیه»، فرهنگ کوثر، شمارۀ 58، 1383ش.
  17. سیوطی، جلال الدین، طبقات الحفاظ، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1403ق.
  18. شامی، فضیلت، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، انتشارات دانشگاه شیراز، شیراز، 1367ش.
  19. شوقی، احمد، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، مکتبة مدبولی، قاهره، 1420ق.
  20. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، انتشارات الشریف الرضی، قم، 1364ش.
  21. صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، فرقۀ­ شیعی و فرقه­های منسوب به شیعه، سمت، تهران، 1383ش.
  22. صدر الدین شیرازى، محمد بن ابراهیم‏، شرح أصول الکافی، تصحیح محمد خواجوى، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگى، تهران 1383ش.
  23. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، دانشگاه مشهد، مشهد، 1348ش.
  24. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، المکتبة المرتضویه. نجف، بی­تا.
  25. عمیدی، ثامر هاشم حبیب، تقیه از دیدگاه مذاهب و فرقه‌های اسلامی غیرشیعی، بنیاد پژوهش­های اسلامی، مشهد، 1377ش.
  26. فاضل هرندی، محی الدین، «تقیه سیاسی»، علوم سیاسى، شمارۀ 25، 1383ش.
  27. فرکلاف، نورمن، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه فاطمۀ شایسته پیران و دیگران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1389ش.
  28. فرمانیان، مهدی و سیدعلی موسوی‎نژاد، زیدیه تاریخ و عقاید، نشر ادیان، قم، ۱۳۸۹ش.
  29. کشّی، محمد بن عمر، رجال ‏الکشی، تحقیق مهدی رجایی، مؤسسۀ آل البیت؟عهم؟‏، قم، 1363ش.
  30. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الحدیث، قم، ‏1429ق.
  31. گرامی، سید محمدهادی، نخستین اندیشه­های حدیثی شیعه: رویکردها، گفتمان­ها، انگاره­ها و جریان­ها، دانشگاه امام صادق؟ع؟، تهران، 1396ش.
  32. گرامی، سید محمدهادی و محمّد نصراوی، «کاربست گفتمان­کاوی تاریخی در مطالعات تاریخ اندیشه: گفتمان محمد؟ص؟ پس از واقعه عاشورا به مثابه یک نمونه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ بین‌المللی علوم اسلامی، کمیسیون تخصصی فلسفه و روش‌شناسی علوم انسانی، دورۀ سوم، شمارۀ 1، پاییز 1396ش.
  33. لطفی­پور ساعدی، کاظم، «درآمدی به سخن‌کاوی»، مجلۀ زبان‌شناسی، دورۀ  10، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1372ش.
  34. لنکرانی، محمدفاضل، «تقیۀ مداراتی»، میقات حج،  شمارۀ 3، 1372ش.
  35. مازندرانى، محمد هادى بن محمد صالح، شرح الکافی _ الأصول و الروضة، المکتبة الإسلامیه، تهران، 1382ق‏‏.
  36. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقى‏، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تصحیح سید هاشم‏ رسولى محلاتى، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1404ق.
  37. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الإمامیه، تصحیح حسین درگاهى‏، کنگرۀ شیخ مفید، قم، چاپ دوم، 1414ق‏.
  38. نصراوی، محمد، «درآمدی بر گفتمان کاوی تاریخی؛ مطالعۀ موردی خطبۀ حضرت زینب3در شام»، صحیفۀ مبین، سال 21، شمارۀ 57، 1394ش.
  39. نصیریان، یدالله، «تقیه، تاریخچه و احکام آن در اسلام»، مقالات و بررسی­ها، دورۀ 71، شمارۀ 847، 1381ش.
  40. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، دار الأضواء، بیروت، 1404ق.