عناصر قدرت‌ساز نزد بنی‌هاشم و بنی‌امیّه؛ تحلیلی انسان‌شناختی با تکیه بر گزاره‌های تاریخی و منابع دینی

نوع مقاله : علمی _ پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری تخصّصی علوم و معارف نهج‌البلاغه، دانشگاه میبد (نویسندۀ مسئول).

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه میبد.

10.22034/mishkat.2024.194043

چکیده

    از مطمئن‌ترین راه‌های مطالعۀ روابط قدرت در حجازِ عصر نزول قرآن، بررسی گزاره‌هایی است که اندیشه‌های نانوشته و غیرمضبوط سیاسی، از جمله عوامل مؤثّر بر قدرت ‌را در دل خود دارد. مقالۀ حاضر با نگاهی انسان‌شناختی، گزاره‌های تاریخی و روایی رفتار و گفتار تأثیرگذاران حوزۀ سیاست در دو دودمان بنی‌هاشم و بنی‌امیّه را بررسی کرده و با بهره‌گیری از آیات و روایات، تحلیلی از عوامل تعیین‌کننده در مناسبات قدرت عصر یادشده ارائه کرده است. بررسی عوامل قدرت‌ساز در جامعه‌ای متعلق به قرن‌ها پیش، می‌تواند به آشکار شدن ابعاد بیشتری از مناسبات قدرت در فضای نزول و درک بهتر معارف قرآن بینجامد. از سوی دیگر، بررسی تفاوت میان گفتمان رسمی حاکم و گفتمان‌های غیررسمی، امّا رایج میان مردم، می‌تواند زمینۀ تحلیل و نقد هر سیستم سیاسی­‌ای، به‌ویژه حکومت‌های معاصر را فراهم آورد. براساس یافته‌­های پژوهش حاضر که با روش توصیفی _ تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای سامان‌ یافته است، ثروت، رفتارهای اقتدارگرایانه و جمعیّت از مهم‌ترین عوامل قدرت‌سازِ مورد توجّه در گفتمان‌های سیاسی حجاز از عصر منتهی به روزگار نزول قرآن تا سال 132 هجری است. هر دو خاندان دربارۀ جزئیات عوامل یادشده اختلاف ‌نظر داشتند؛ اختلاف دیدگاهی که متأثّر از نگاه متفاوت به مقولۀ هزینۀ قدرت و اثرپذیری نگاه آنان به سیاست از رهیافت‌های متفاوت بود. توضیح مطلب اینکه برای بنی‌امیّه، «قدرت» رهیافتی اساسی بود و این باعث می‌­شد که آنان اخلاق و دین را فدای قدرت کنند؛ امّا هاشمیان که به سیاست از دریچۀ رهیافت «آرمان» می‌نگریستند، حاضر نبودند قدرت را به‌ هر قیمت ممکن به‌ دست آورند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Power Increase Elements before Banū Hāshim and Umayyad; Anthropological Analysis Based on Historical Propositions and Religious Sources

نویسندگان [English]

  • Seyyed Ruholah Tabatabai Nadushan 1
  • Yahya Mirhosseini 2
1 PhD in Nahj al-Balagha Science and Education, Meybod University (corresponding author).
2 Associate Professor, Department of Qur'anic and Tradition Sciences, Faculty of Theology, Meybod University
چکیده [English]

One of the most reliable methods to study the power relations in Hijaz during the Qur'an revelation is to examine the propositions that contain unwritten political ideas, including factors affecting power. The article, with an anthropological perspective, examines the historical and narrative propositions of the influential people in politics in Banū Hāshim and Umayyad and by using verses and traditions, has presented an analysis of the determining factors in power relations in that era. Examining power factors in the society that has disappeared in history can lead to the revelation of more types of power relations in the Qur'an’s revelation atmosphere and make a better understanding of the Qur'an’s teachings. On the other hand, examining the difference between the ruling official discourse and the informal but common discourses among the people can provide a basis for analyzing and criticizing any political system, especially contemporary governments. This research which is organized with a descriptive-analytical method based on library resources shows that wealth, authoritarian behavior and population are among the most important power factors in the political discourses of Hijaz, from the Revelation to 132 AH. Both families disagreed about these factors’ details; The difference of opinion that is affected by the different views of power cost and the effectiveness of these two on different approaches politics. For the Umayyads, "power" was a fundamental approach, so they sacrificed morality and religion for power, but the Banū Hāshim, who saw politics as a means of reaching the "ideal", were not willing to gain power at any cost.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hijaz political discourse
  • the environment of the Qur'an revelation
  • Banū Hāshim’s politics
  • Umayyad
  • power factors
  • wealth factor
  • population factor

مراجع

  1. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، مرکز طبع و نشر قرآنجمهوری اسلامی ایران، تهران،1389ش.
  2. نهج‌البلاغه، گردآوری حسین بن محمد الرضی، ترجمه علی شیروانی، معارف، قم، 1390ش.
  3. ابن‌اثیر جزری، علی‌ بن محمد، الکامل فی التاریخ، دار صادر، بیروت، 1385ق.
  4. ابن‌حزم اندلسی، على‌ بن احمد، جمهرة أنساب ‌العرب، دار‌ الکتب ‌العلمیة، بیروت، 1412ق.
  5. ابن‌‌أبی‌‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج ‌البلاغة، تصحیح: محمّد أبوالفضل إبراهیم، مکتبة آیة‌‌الله مرعشی، قم، 1404ق.
  6. ابن‌أعثم، احمد، الفتوح، تحقیق: على شیرى، دار الأضواء، بیروت، 1411ق.
  7. ابن‌أعثم، احمد، دیوان ‌المبتدأ و الخبر فى تاریخ ‌العرب، تحقیق: خلیل شحادة، دار الفکر، بیروت، 1988م.
  8. ابن‌شهر‌آشوب، محمّد، مناقب آل أبی‌‌طالب، مؤسّسۀ انتشارات علّامه، قم، 1379ق.
  9. ابن‌عبری، گرگوریوس ابوالفرج، تاریخ مختصر ‌الدّول، دار المشرق، بیروت، 1992م.
  10. ابن‌‌عبدالبرّ، یوسف بن‌ عبدالله، الاستیعاب فى معرفة‌ الأصحاب، تحقیق: على محمّد البجاوى، دار الجیل، بیروت، 1412ق.
  11. ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، دار الفکر، بیروت، 1415ق.
  12. ابن‌قیّم الجوزیة، محمّد، شرح ‌الشّروط ‌العمریة، تحقیق: صبحی صالح، دار العلم للملایین، بیروت، 1983م.
  13. ابن‌کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، دار الفکر، بیروت، 1407ق.
  14. ابن‌هشام، عبدالملک، السّیرة النّبویة، تحقیق: مصطفى السقا و ابراهیم الأبیارى و عبدالحفیظ شلبى، دار المعرفة، بیروت، 1936م.
  15. ابن‌هشام، عبدالملک، السّیرة ‌النّبویة، مکتبة محمّد علی صبیح و أولاده، بی‌جا، 1383ق.
  16. ابوالفرج اصفهانی، على، مقاتل ‌الطّالبیین، تحقیق: سیّد احمد صقر، دار المعرفة، بیروت، بی‌تا.
  17. ابولحیه، نورالدین، شمائل ‌النّبوة و مکارمها، دار الأنوار، دمشق، 1441ق.
  18. اشپولر، برتولد، جهان اسلام، ترجمۀ قمر آریان، امیرکبیر، تهران، ۱۳۵۴ش.
  19. اربلی، علی بن عیسی، کشف ‌الغمّة فی معرفة ‌الأئمّة، مکتبة بنی‌هاشمی، تبریز، 1381ق.
  20. بشیریه، حسین، آموزش دانش سیاسی، نگاه معاصر، تهران، 1396ش.
  21. بشیریه، حسین، جامعه‌شناسی سیاسی، نشر نی، تهران، 1390ش.
  22. بلادی، عاتق بن غیث، معجم معالم ‌الحجاز، مؤسّسة الریان، مکّة، 1431ق.
  23. بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب ‌الأشراف، تحقیق: محمّد حمیدالله، دار المعارف، قاهرة، 1959م.
  24. توسّلی نائینی، منوچهر، «فرزندخواندگی در کنوانسیون حقوق کودک»، فصلنامۀ حقوق، دورۀ سی و نهم، شمارۀ 4، زمستان 1388ش.
  25. پاکتچی، احمد، روش‌شناسی تاریخ، دانشگاه امام صادق؟ع؟، تهران، 1397ش.
  26. پاکتچی، احمد و دیگران، «بازخوانی انگاره ربا در قرآن‌کریم با تکیه بر الگوهای انسان‌شناسی اقتصادی»، مطالعات قرآن و حدیث، شمارۀ 2 (پیاپی 22)، بهار و تابستان 1397ش.
  27. پلتو، پرتی. ژ، روش تحقیق در انسان‌شناسی، ترجمۀ محسن ثلاثی، انتشارات علمی، تهران، 1375ش.
  28. جلیلی، علی، دورباش، مؤسّسۀ فرهنگی هنری کتاب مرجع، تهران، 1375ش.
  29. جمحی، محمّد بن سلام، طبقات ‌الشّعراء، بی‌نا، لیدن، 1913م.
  30. جندی، علی، تاریخ الأدب ‌الجاهلی، مکتبة ‌الجامعة‌ العربیة، بیروت، 1966م.
  31. جواد علی، المفصّل فی تاریخ ‌العرب قبل ‌الإسلام، دار السّاقی، بیروت، 1422ق.
  32. جوهری بصری، احمد، السّقیفة و فدک، تحقیق: محمّدهادی امینی، مکتبة نینوی ‌الحدیثة، تهران، بی‌تا.
  33. جهشیاری، محمّد بن عبدوس، کتاب ‌الوزراء و الکتّاب، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، بی‌نا، تهران، 1348ش.
  34. حاکم حسکانی، عبیدالله، شواهد التّنزیل لقواعد التّفضیل، تحقیق: محمّدباقر محمودی، مؤسّسة الطبع والنشر، تهران، 1990م.
  35. حلوانی، حسین بن محمّد، نزهة ‌النّاظر و تنبیه ‌الخاطر، مدرسة الإمام المهدی؟عج؟، قم، 1408ق.
  36. خلیفة بن خیّاط، تاریخ خلیفة بن خیّاط، تحقیق: مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1995م.
  37. ذهبی، محمّد بن ‌احمد، تاریخ الإسلام، تحقیق: عمر عبدالسّلام، دار الکتاب ‌العربى، بیروت، 1413ق.
  38. سحّاب، فکتور، إیلاف قریشرحلة الشّتاء و الصّیف، کومبیو نشر، بیروت، 1992م.
  39. سلیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق: محمّد انصاری زنجانی، نشر الهادی، قم، 1405ق.
  40. سیّدمیرزایی، سیّد محمّد، جمعیّت‌شناسی عمومی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1381ش.
  41. سیوطی، عبدالرّحمن بن أبی‌‌بکر، تاریخ ‌الخلفاء، تحقیق: حمدی الدمرداش، مکتبة نزار مصطفى ‌الباز، قاهرة، 1425ق.
  42. شارپ، جین، قدرت نرم و عدم خشونت، ترجمۀ سیدرضا مرزانی، دانشگاه امام صادق؟ع؟، تهران، 1389ش.
  43. شریف ‌الرّضی، محمّد بن حسین، المجازات ‌‌النّبویة، تحقیق: مهدی هوشمند، دار الحدیث، قم، 1422ق.
  44. طباطبایی ندوشن، سیّد روح‌الله و دیگران، «تحلیل فاصلۀ قدرت مبتنی بر نظریۀ ابعاد فرهنگی‌ و هافستد ...»، مجلّۀ پژوهش‌های تاریخی، شمارۀ 59، 1402ش.
  45. طبرسی، حسن بن ‌فضل، مکارم ‌الأخلاق، فراهانی، تهران، 1365ش.
  46. طبری، محمّد بن جریر، تاریخ ‌الأُمم ‌و الملوک، تحقیق: محمّد ابوالفضل ابراهیم، دار التّراث، بیروت، 1967م.
  47. طبری، محمّد بن جریر، تاریخ ‌الطّبری، تحقیق: محمّد ابوالفضل ابراهیم، دار المعارف، قاهره، بی‌تا.
  48. عقاد، عبّاسمحمود،معاویة بن أبی‌‌سفیان، نهضة مصر، قاهره، 2006م.
  49. علم‌الهدی، علی بن ‌حسین، تنزیه ‌الأنبیاء، دار الشّریف الرّضی، قم، 1377ش.
  50. عمید، حسن، فرهنگفارسی، امیرکبیر، تهران، 1363ش.
  51. عیاشی، محمّد، تفسیر، تحقیق: سیّد هاشم رسولی محلّاتی، المطبعة العلمیة، تهران، 1380ش.
  52. غفوری، اکبر و سیّد روح‌الله طباطبایی ‌ندوشن، سیاست‌ و حکمرانی در قرآن‌ و نهج‌البلاغه، دانشگاه یزد، یزد، 1402ش.
  53. فکوهی، ناصر، تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی، نشر نی، تهران، 1381ش.
  54. فکوهی، ناصر، مبانی انسان‌شناسی، نشر نی، تهران، 1391ش.
  55. فیض کاشانی، ملامحسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق.
  56. قلقشندی، احمد، مآثر ‌الإنافة فی معالم الخلافة، تحقیق: عبدالسّتار احمد فراج، عالم‌ الکتب، بیروت، بی‌تا.
  57. قمی، علی بن ‌ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: طیّب موسوی جزائری، دار الکتاب، قم، 1404ق.
  58. گالبرایت، جان کنت، کالبدشناسی قدرت،ترجمۀ احمد شهسا، شها، تهران، 1366ش.
  59. مدنی شیرازی، سیّد علی‌خان، ریاض ‌السّالکین، تحقیق: محسن حسینی امین، مؤسّسة النشر الإسلامی، قم، 1409ق.
  60. کورزین، فیلیس، امپراتوری اسلامی، ترجمۀ مهدی حقیقت‌خواه، ققنوس، تهران، 1386ش.
  61. لویتسکی، ایتیون و دانیل زیبلات، دموکراسی‌ها چگونه می‌میرند، ترجمۀ سیامک دل‌آرا و اعظم ورشوچی­ فرد، پارسه، 1398ش.
  62. مجلسی، محمّدباقر، بحار الأنوار، مؤسّسة ‌الوفاء، بیروت، 1403ق.
  63. مظاهری، علی­اکبر، خانوادۀ ایرانی در روزگار پیش از اسلام، ترجمۀ عبدالله توکّل، قطره، تهران، 1377ش.
  64. معاویة بن أبی‌سفیان، دیوان، تحقیق: فاروق اسلیم، دار صادر، بیروت، 1996م.
  65. مفید، محمّد بن محمّد، الجمل و النّصرة لسیّد العترة فی حربالبصرة، تحقیق: سیّد علی میرشریفی، مکتب ‌الإعلام الإسلامی، قم، 1413ق.
  66. مقری تلمسانی، احمد، نفح ‌الطّیب، تحقیق: احسان عبّاس، دار صادر، بیروت، 1968م.
  67. مقریزی، احمد بن ‌علی، إمتاع الأسماع، تحقیق: محمّد النمیسى، دار الکتب ‌العلمیة، بیروت، 1420ق.
  68. مقریزی، احمد بن ‌علی، النّزاع و التّخاصم فیما بین بنى‌أُمیّةو بنى‌هاشم، تحقیق: حسین مؤنس، الشّریف الرّضی، قم، 1412ق.
  69. موسوی، سیّد محمّد، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، پیام نور، تهران، 1387ش.
  70. مهربان، مجتبی، روان‌شناسی انسان قدرت‌گرا، جوانۀ رشد، تهران، 1397ش.
  71. نقیب‌زاده، احمد، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی، سمت، تهران، 1385ش.
  72. واقدی، محمّد بن‌ عمر، المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، مؤسّسة الأعلمى، بیروت، 1989م.
  73. ولاهوس، اولیویا، درآمدی بر انسان‌شناسی، ترجمۀ سعید یوسف، سپهر، تهران، 1357ش.
  74. یاقوت حموی، یاقوت بن ‌عبدالله؛ معجم البلدان، دار صادر، بیروت، ۱۹۹۵م.
  75. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، مؤسّسه و نشر فرهنگاهل‌بیت؟عهم؟، قم، بی‌تا.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار