کاربردشناسی بلاغت در استنباط احکام از نگاه تفاسیر فقهی

نوع مقاله : علمی _ پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و دانش‌آموختۀ سطح چهار حوزه علمیّه خراسان.

10.22034/mishkat.2024.194044

چکیده

برخی علوم مقدّمۀ برخی دیگر به‌شمار می­‌آیند؛ چنان­که از میان علوم ادب عربی، دانش‌­های بلاغی که ظرافت‌‌ها، شیوه­‌ها و زیبایی‌­های سخن را شناسایی می­‌کنند، یاریگر دانش‌­هایی هستند که با متون سروکار دارند و ابزار تحلیل و استنباط متن‌­اند. دانش فقه که احکام شریعت اسلام را از کتاب و سنّت استخراج می‌­کند، به شناخت علمی و کاربرد عملی فنون بلاغی در تحلیل نصوص دینی نیازمند است. آنچه در این عرصه می‌‌تواند راهگشا باشد، الگوهایی عینی از فقیهان در چگونگی تعامل با این فنون و شیوۀ کاربرد بلاغت در استنباط احکام است. پژوهش حاضر برای شناخت کاربرد علوم بلاغی در اجتهادات فقهی با روش توصیفی­_­ تحلیلی به تفاسیر فقهی رجوع کرده و چگونگی کارایی معانی، بیان و بدیع را در این میدان نشان داده است. در علم معانی، ایجاز، تقدیم و تأخیر، در علم بیان، همۀ انواع آن به­‌ویژه مجاز و کنایه و در علم بدیع، مبالغه مواردی هستند که در این مقاله دربارۀ تأثیرگذاری آن­ها بر چگونگی استنباط بحث شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Rhetoric Applicationology Inferring Commandments from the Jurisprudential Interpretations Point of View

نویسنده [English]

  • Hassan Kharaghani
Associate Professor, Department of Qur'anic Sciences and Tradition, Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

Some sciences are the precursors of others And in Arabic literature, rhetorical knowledge that identifies the subtleties, styles and beauties of speech, are helpful to the knowledge that deals with texts and are the tools of their analysis and inference. Jurisprudence, which derives the rules of Islamic law from Qur'an and traditions, requires scientific knowledge and practical application of rhetorical techniques in the religious texts analysis. What can be useful are jurists' objective patterns in these techniques interaction method and how to use rhetoric in deriving commands. This article examines the rhetorical sciences application in jurisprudential interpretive reasoning with a descriptive-analytical method among jurisprudential interpretations and shows in practice how semantics, rhetoric and figures of speech are effective in this field. In semantics brevity, presentation and delay, in the science of expression, all its types, especially figurative expression, irony and exaggeration, are the items that have been shown to influence how to infer.

کلیدواژه‌ها [English]

  • commands derivation
  • jurisprudential interpretations
  • rhetoric application
  • semantics
  • rhetoric
  • figures of speech

مراجع

  1. آخوند خراسانى، محمّد کاظم بن حسین، ‏کفایة الأُصول، مؤسّسة آل البیت؟عهم؟،‏ قم،‏ چاپ اوّل، ‏1409ق‏.
  2. ابن‌أبی‌جمهور، محمّد بن زین‌الدّین، عوالی اللّئالی العزیزیة فی الأحادیث الدّینیة، دار سیّد الشّهداء، قم، چاپ اوّل، 1405ق.
  3. ابن‌أثیر، ضیاء‌الدّین، المثل السّائر فی أدب الکاتب و الشّاعر، المکتبة العصریة، بیروت، 1995م.
  4. ابن‌‏جوزى، عبدالرّحمن بن على، زاد المسیر فى علم التّفسیر، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ اوّل، 1422ق.
  5. ابن‌حیّون، نعمان بن محمّد مغربى، دعائم الإسلام، مؤسّسة آل البیت؟عهم؟، قم، چاپ دوم، 1385ق.
  6. ابن‌عبدالسّلام، الإشارة إلی الإیجاز فی بعض أنواع المجاز فی القرآن الکریم، مکتبة دار الإمام، طرابلس، چاپ اوّل، 1413ق/ 2013م.
  7. ابن‌‏عربى، محمّد بن عبدالله، أحکام القرآن، دار الجیل، بیروت، چاپ اوّل، 1408ق.
  8. ابن‌منظور، لسان العرب، نشر ادب حوزه، قم، 1363ش.
  9. بابایی، علی­اکبر و دیگران، روش­شناسی تفسیر قرآن، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه _ سمت، قم _ تهران، چاپ اوّل، 1379ش.
  10. تفتازانی، سعد‌الدّین، شرح المختصر علی تلخیص المفتاح، با حواشی عبدالمتعال صعیدی، مکتبة نجفی، قم، بی­تا.
  11. جزائری نجفی، احمد بن اسماعیل بن عبدالنّبی، قلائد الدّرر فی بیان الأحکام بالأثر، الأمانة العامة للعتبة الحسینیة المقدسة _ دار القرآن الکریم، کربلا، چاپ اوّل، 1435ق/ 2014م.
  12. جصّاص، احمد بن علی، أحکام القرآن، دار الکتب العلمیّة، بیروت، چاپ اوّل، 1415ق/ 1994م.
  13. جوهرى، اسماعیل بن حمّاد، الصّحاح: تاج اللّغة و صحاح العربیة، دار العلم للملایین‏، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت‏، چاپ اوّل، ‏1376ق‏.
  14. حموی، ابن‌حجة، خزانة الأدب و غایة الأرب، المکتبة العصریة، بیروت، چاپ اوّل، 2006م.
  15. خرقانی، حسن، زیبا‌شناسی قرآن از نگاه بدیع، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، چاپ اوّل، 1392ش.
  16. خرقانی، حسن، علوم بلاغی و زیبایی­شناختی قرآن (1)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، چاپ چهارم، 1402ش.
  17. دیوانی، امیر، «پیوستگی اجتهاد فقهی و اصولی با دانش بلاغت»، پژوهش­های اصولی، شمارۀ 23، زمستان 1393ش.
  18. زرکشی، بدرالدّین، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: محمّد ابو الفضل إبراهیم، دار المعرفة، بیروت، بی‌تا.
  19. زمخشرى، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التّنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، 1407ق.
  20. سبحانى تبریزی، جعفر،‌ نظام النّکاح فی الشّریعة الإسلامیة الغرّاء، مؤسّسة الإمام الصّادق؟ع؟، قم، چاپ اوّل، ‌1416ق.
  21. سبکی، بهاءالدّین، عروس الأفراح فی شرح تلخیص المفتاح، تحقیق: عبدالحمید هنداوی، المکتبة العصریة، بیروت، چاپ اوّل، 1423ق/ 2003م.
  22. سکّاکی، ابو یعقوب یوسف بن محمّد بن علی، مفتاح العلوم، دار الکتب العلمیّة، بیروت، چاپ اوّل، 1420ق/ 2000م.
  23. سیوطی، جلال‌الدّین، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق: فوّاز احمد زمرلی، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم، 2001م.
  24. شریف مرتضى، على بن حسین الموسوى‌، الانتصار فی إنفرادات الإمامیة‌، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرّسین حوزۀ علمیۀ قم‌، قم، چاپ اوّل، ‌1415ق‌.
  25. شمیسا، سیروس، بیان، میترا، تهران، چاپ چهارم از ویراست چهارم، 1394ش.
  26. صابونی، محمّدعلی، روائع البیان فی تفسیر آیات الأحکام من القرآن، دار الفکر، بیروت، چاپ اوّل، 1416ق/ 1996م.
  27. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصر خسرو، تهران، 1372ش.
  28. طوسى، ابوجعفر محمّد بن حسن‌، النّهایة فی مجرّد الفقه و الفتاوى، دار الکتاب العربی‌، بیروت، چاپ دوم،‌ 1400ق‌.
  29. علوی یمنی، یحیی‌ بن حمزة، کتاب الطّراز المتضمّن لأسرار البلاغة و علوم حقائق الإعجاز، دار الکتب العلمیّة، بیروت، 1415ق.
  30. قطب راوندى، سعید بن هبة‏الله‏، فقه القرآن، کتابخانۀ عمومى مرعشى نجفى، قم‏، 1405ق‏.
  31. قمى، على بن ابراهیم،‏ تفسیر القمی، تحقیق: طیب موسوى جزایرى، دار الکتاب‏، ‏قم، چاپ سوم، 1363ش.
  32. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، دار الحدیث، قم، 1429ق.
  33. کاظمی، جواد،‌ مسالک الأفهام إلى آیات الأحکام، انتشارات مرتضوی، تهران، 1389ق.
  34. کیاهرّاسى، على بن محمّد، أحکام القرآن، دار الکتب العلمیّة، منشورات محمّدعلی بیضون‏، بیروت‏، چاپ اوّل، 1422ق‏.
  35. محقّق کرکى، على بن حسین،‌ جامع المقاصد فی شرح القواعد،‌ مؤسّسة آل‌البیت؟عهم؟، قم، چاپ دوم، ‌1414ق‌.
  36. مراغی، احمد مصطفی، علوم البلاغة، دار الکتب العلمیّة، بیروت، چاپ سوم، 1414ق/ 1993م.
  37. مطلوب، احمد، معجم مصطلحات البلاغیة و تطوّرها، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، 2000م.
  38. مظفّر، محمّدرضا، أُصول الفقه، مؤسّسة نشر الإسلامی، قم، 1405ق.
  39. مکارم شیرازى، ناصر، أنوار الأُصول، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب؟ع؟، قم، چاپ دوم، 1428ق.
  40. مهدوی­راد، محمّدعلی و دیگران، جریان­شناسی تفاسیر فقهی (2)، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، چاپ دوم، 1391ش.
  41. میرزاى قمى، ابو القاسم بن محمّدحسن،‏ القوانین المحکمة فی الأُصول، إحیاء الکتب الإسلامیة، قم‏، ‏چاپ اوّل، ‏1430ق‏.
  42. ناصحیان، علی­اصغر و دیگران، جریان­شناسی تفاسیر فقهی (1)، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، چاپ دوم، 1391ش.
  43. نجفی استرآبادی، حسن بن محمّد بن حسن، معارج السّؤول و مدارج المأمول، نسخۀ خطی، کتابخانۀ آستان قدس رضوی، مشهد، شمارۀ عمومی 1417.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار