آموزۀ استکمال رزق با تأکید بر تحلیل حدیث «لا تموتُ نفسٌ حتى تستکملَ رزقَها»

نوع مقاله : علمی _ ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران

چکیده

بر اساس مبانی اسلامی، روزی، یکی از مقدراتی است که هر فرد سهم، مشخصی از آن دارد و تا قبل از فرارسیدن مرگ به‌صورت کامل در اختیار او قرار می‌گیرد. این قاعده در روایت «لا تموتُ نفسٌ حتى تستکملَ رزقَها» خودنمایی کرده که زمینۀ نظریه‌پردازی پژوهشگران را فراهم نموده است. بااین حال، هیچ یک از رویکردهای رایج، تحلیل جامعی از آموزۀ استکمال رزقوحدیث یادشده ارائه نکرده‌اند. بدین‌رو پژوهش حاضر با روش تحلیل متن مطابق با اصول و قواعد دانش فقه‌الحدیث در سه بخش: معناشناسی مفردات، مستندات روایی؛ شامل گونه‌ها، مصادر و سبب صدور روایت و در نهایت، تبیین مؤلفه‌های استکمال رزق به بازشناسی و تقریر این آموزه می‌پردازد. بدین منظور با استناد به آیات و روایات،مفهوم استکمال رزق، گستره و نسبت آن با تقوا و تلاش انسان را مورد بحث قرار می‌دهد و با تشکیل خانوادۀ حدیث، شروط مبناییِ دریافت کامل روزی رامطرح می‌کند. در بحث از گسترۀ رزق، با بیان اقسام و امکان قبض و بسط آن، مقید بودن کسب کامل روزی را یادآور می‌شود و در مرحلۀ بعد نشان می‌دهد تقوا و توکل بر خدا، دو عامل کلیدی برای پرهیز از تکاثرطلبی، تلاش افراطی و انحراف در مسیر تکمیل روزی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Doctrine of Sustenance Completion with an Emphasis on the Hadith, “No one will die until his Sustenance is completed”

نویسندگان [English]

  • Ali Rad 1
  • Fatemeh Muhammadzadeh 2
1
2
چکیده [English]

According to Islamic principles, sustenance is one of Divine decrees that every person has a specific share of it and will be fully provided with it before he dies. This rule is displayed in the hadith, ‚No one will die until his Sustenance is completed‛, which has provided the ground for the researchers’ theorization. However, none of the current approaches has given an inclusive analysis of the doctrine of sustenance and the above-mentioned hadith. Thus, with the method of analysis of text according to the principles and rules of fiqh al-ḥadīth (hadith appreciation), the present research undertakes to reappraise sustenance completion in three sections of semantic single words; hadith evidences, including origins and causes for issuance of the hadith; and finally, elucidation of the components of sustenance completion. To this end, with reliance on the verses and traditions, it discusses the concept of sustenance completion, its expanse and its relation to the God wariness and human attempt and with the formation of the hadith family, it touches upon the basic preconditions for a full reception of sustenance. Discussing about the expanse of sustenance, it reminds the usefulness of full acquisition of sustenance by stating its types and the possibility of its expansion and contraction and indicates in another section that God wariness and trust in God are two key factors for avoiding excessive demand, excessive striving, and deviation from the course of sustenance completion.

قرآن کریم
ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله‏، شرح نهج البلاغه لإبن أبی الحدید، محقق/مصحح: ابراهیم، محمدابوالفضل، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی‏، قم، چاپ اوّل، 1404ق‏.
ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق/ مصحح: طناحى، محمود محمد، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان،‏ قم، چاپ چهارم، 1367ش‏.
ابن بابویه، محمدبن على‏، الخصال، محقق/ مصحح: غفارى، علی‌اکبر، جامعۀ مدرسین، قم، چاپ اوّل، 1362ش.
_________________، اَمالی،‏ کتابچى، تهران، چاپ ششم، 1376 ش.‏
_________________، من لا یحضره الفقیه، محقق/مصحح: غفارى، علی‌اکبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم، چاپ دوّم، 1413 ق.‏
ابن شعبه حرّانى، حسن بن على، تحف العقول، محقق / مصحح: غفارى، على‌اکبر، جامعۀ مدرسین، قم، چاپ دوّم، 1404/1363ق‏.
ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، محقق / مصحح: هارون، عبدالسلام محمد، مکتب الأعلام الإسلامی‏، قم، چاپ اوّل، 1404ق.‏
ابن ماجه، محمدبن یزید قزوینی، سنن ابن ماجه، دارالفکر، بیروت، الطبعة الأولی، 1424ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم‏، لسان العرب، محقق/ مصحح: میردامادى، جمال‌الدین، دارالفکر/ دار صادر، بیروت، چاپ سوّم، 1414 ق.
 (منسوب به) اسکافى، محمد بن همام‏، التمحیص‏‏، مدرسة الإمام المهدى (عج)‏، قم، چاپ اوّل، ‏1404ق.
________________، تکامل و طهارت روح، مترجم، محقق/ مصحح: صالحی، عبدالله، نورالسجاد، قم، چاپ اوّل، 1388ش.
الشریف المرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، محقق: حسینی، سید احمد، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1411ق.
برقی، احمد بن محمد، المحاسن، محقق/مصحح: محدث، جلال‌الدین، دار الکتب الإسلامیة، قم، چاپ دوّم، 1371ق.
ترمذی، محمدبن عیسی، الجامع الصحیح و هو سنن ترمذی، محقق: شاکر، احمد محمد، دار الکتب العلمیه، بیروت، بی‌تا.
ثقفى تهرانى، محمد، تفسیر روان جاوید، انتشارات برهان، تهران، چاپ سوّم، 1398ق.‏
الجوهری، اسماعیل، الصحاح، تحقیق: احمد عبدالغفور العطار، دارالعلم، بیروت، چاپ چهارم، 1407ق.
جیلانى، رفیع الدین محمد بن محمد مؤمن،‏ الذریعة إلى حافظ الشریعه (شرح أصول الکافی جیلانى)، محقق/ مصحح: ‏درایتى، محمدحسین، دارالحدیث،‏ قم، چاپ اوّل،‏ 1429 ق/1387 ش.
حرّ عاملى، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، مؤسسة آل البیت؟عهم؟، قم، چاپ اوّل، 1409 ق.
___________________، الفصول المهمه فی أُصول الأئمّه (تکملة الوسائل)، محقق/مصحح: القائینى، محمد بن محمدحسین، مؤسسه معارف اسلامى امام رضا7، قم، چاپ اوّل، 1418ق/1376ش.‏
حسن زاده آملی، حسن، عیون مسائل النفس_ سرح العیون فی شرح العیون، امیرکبیر، تهران، چاپ دوّم، 1385ش.
حلّى، ابن فهد؛ عدة الداعی و نجاح الساعی‏، محقق/ مصحح: احمد موحدى قمى، دار الکتب الإسلامی‏، چاپ اوّل، 1407ق‏.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، محقق/ مصحح: صفوان عدنان‏ داوودى، دار القلم_ الدار الشامیه، بیروت _ دمشق، چاپ اوّل، 1412ق.
زبیدی، سید مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق/ مصحح: على هلالى و علی سیرى، دارالفکر، بیروت، چاپ اوّل، 1414ق.‏
ساروخانی، باقر، درآمدی بر دایرة المعارف علوم اجتماعی، کیهان، تهران، چاپ سوّم، 1380ش.
سبزواری، شرح الأسماء الحسنى، محقق: نجف‌قلى حبیبى، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1372ش‏.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی، قم، چاپ اوّل، 1404ق.
شبّر، سیدعبدالله، حق الیقین فی معرفة أُصول الدین، أنوار الهدی، قم، چاپ دوّم، 1424ق.
شریف الرضی، نهج البلاغه، مصحح: صبحی صالح، هجرت، قم، چاپ اوّل، 1414ق.‏
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد9، محسن بن عباسعلى‏ کوچه‌باغی، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی‏، قم، چاپ دوم، 1404ق.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوّم، 1372ش.
طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، چاپ سوم، 1375ش.
طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، محقق: خرسان، حسن الموسوی ، دارالکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.
عده‌اى از علما، الأُصول الستة عشر، دارالحدیث، قم، چاپ اوّل، 1423ق/ 1381ش.
عسکرى، مرتضى و کرمی، محمد جواد، عقاید اسلام در قرآن، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، تهران، چاپ اوّل، 1386ش.
على بن الحسین (سجاد7)، الصحیفة السجادیة، دفتر نشر الهادى‏، قم، چاپ اوّل، 1376ش.‏
تفسیر عیاشى، محمد بن مسعود، محقق/مصحح: رسولى محلاتى، سیدهاشم، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اوّل، 1380ق.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، نشر هجرت، قم، چاپ دوّم، 1409ق‏.
فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضى‏، الوافی‏، کتابخانه امام أمیر المؤمنین على7، اصفهان، چاپ اوّل، 1406ق‏.
قرشی، سیدعلى‌اکبر، تفسیر أحسن الحدیث‏، بنیاد بعثت، تهران، چاپ سوّم، 1377ش‏.
قزوینى، ملا خلیل بن غازى، صافی در شرح کافی، محقق/ صحح: درایتى، محمدحسین و احمدی جلفایی، حمید، دارالحدیث، قم، چاپ اوّل، 1429ق.
________________، الکافی، دار الحدیث، قم، چاپ اوّل، ‏1429ق.
مازندرانی، مولی صالح، شرح أصول الکافی لمولى صالح المازندرانی، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1388ق.
مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، چاپ دوّم، 1403 ق.
_____________، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، دارالکتب الإسلامیه، تهران، چاپ دوّم، 1404 ق.
محمدی گیلانی، تکملة شوارق الإلهام، مکتبه الأعلام الإسلامی، قم، چاپ اوّل، 1421ق.
مدرسى، محمدتقى، من هدى القرآن، دار محبى الحسین، تهران، چاپ اوّل، 1419ق.
مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، سمت، تهران، چاپ چهارم، 1382ش.
مصطفوى، حسن‏، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اوّل، 1368ش.
مفید، محمد بن محمد، المقنعه، کنگرۀ جهانى هزارۀ شیخ مفید، قم، چاپ اوّل، 1413ق‏.
ملاحویش آل غازى، سیدعبدالقادر، بیان المعانى‏، مطبعة الترقى‏، دمشق، چاپ اوّل، 1382ق.‏
مصباح الشریعه، منسوب به امام جعفرصادق7، أعلمى‏، بیروت، چاپ اوّل، 1400ق.‏
نوربخش گلپایگانی، سیدمرتضی، واژگان علوم اجتماعی، انتشارات بهینه، تهران، 1380ش.
نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اوّل، 1411ق.
واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق: یارسدن جوس، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، تهران، الطبعة الثانیه، 1361ش.
ورّام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مجموعة ورّام (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر)، مکتبة فقیه، قم، چاپ اوّل، 1410 ق.
هاشمى خویى، میرزاحبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (خوئى)، مترجم: حسن‌زاده آملى، حسن و کمره‌اى، محمدباقر، محقق/مصحح: میانجى، ابراهیم‏، مکتبة الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1400 ق.‏
سایر منابع مورد مطالعه
باقری، مصباح الهدی، مهدی سپهری و سعید مسعودی‌پور، «تبیین جایگاه سنت رزق و اعتقاد به آن در کسب و کار از دیدگاه قرآن کریم»، دو فصلنامۀ علمی_ پژوهشی مدیریت اسلامی، شمارۀ 2، سال 21، پاییز و زمستان 1392ش.
بروجردى، حسین، جامع أحادیث الشیعه، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، چاپ اوّل، 1386 ش.
جمعى از نویسندگان، تعالیم قرآن، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، تهران، چاپ اوّل، 1383ش.
رحمانی، غلام‌رضا، خودشناسی فلسفی، بوستان کتاب، قم، چاپ دوّم، 1389ش.
عبداللهی، مهدی، کمال نهایی انسان و راه تحصیل آن از دیدگاه فیلسوفان اسلامی، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، چاپ اوّل، 1390ش.
مجلسى، محمدتقى، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق/مصحح: حسین موسوى کرمانى، و علی‌پناه اشتهاردى، ‏مؤسسۀ فرهنگى اسلامى کوشانبور، قم، چاپ دوّم، 1406ق.‏
نسفی، عزیزالدین، مجموعۀ رسائل؛ مشهور به کتاب الانسان الکامل، تصحیح: ماریژان موله، زبان و فرهنگ ایران، تهران، 1362ش.