مشکوة سیر تحوّل روشنایی در بارگاه رضوی از عصر صفوی تا دورۀ معاصر مطالعۀ موردی، ضریح مطهر
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس ارشد تاریخ و کارشناس پژوهش سازمان کتابخانه ‏ها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
چکیده
از دیرباز تاکنون، تأمین نور و روشنایی در بارگاه امام رضا، یکی از موضوعات مورد توجّه متولیان امر بوده است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی تحولّات روشنایی در پُر ازدحام‌ترین مکان این بارگاه، یعنی ضریح مطهر است که بیشتر با بهره‌گیری از منابع دست اوّل آرشیوی انجام شده است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، سعی شده است شناخت دقیق و کاملی از وضعیت روشنایی ضریح مطهر در بازۀ زمانی عصر صفوی تا دورۀ معاصر به دست آید. مهمترین یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که در هشت وقفنامه، همه یا بخشی از درآمدهای موقوفات به تأمین روشنایی ضریح اختصاص یافته است. انواع شُرفه، شمعدان، لاله، مَردنگی، قندیل، کچکولی، چلچراغ و لوستر، مهمترین وسایل روشن‌کنندۀ ضریح رضوی، در این دوران بوده است. در فاصلۀ عصر صفوی تا دورۀ قاجار انواع شمع و موم، تنها مواد سوختی برای وسایل روشنایی ضریح بوده است؛ امّا از دورۀ پهلوی اوّل، چراغ‌های الکتریکی و انرژی برق، جایگزین این ابزار و سوخت‌های قدیمی می‌شود. همچنین اصلی ترین منابع تأمین روشنایی در ضریح مطهر، وقف و نذر بوده است که از سوی قشرهای مختلف جامعه به آن، توجّه نشان داده شده است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
The Evolution of Lighting at Razavi Shrine from the Safavid Period to the Contemporary Era Holy Shrine Case study
نویسنده [English]
- Saideh Jalalian
چکیده [English]
For a long time, lighting at Razavi Shrine has been one of administrators concern. The main goal of this study is to investigate lighting evolution in the most crowded place of the Shrine, the holy burial chamber, which is mainly done using first-hand archival sources. In this article, using a descriptive-analytical method, we have tried to obtain a precise understanding of the lighting status of the Holy Shrine from the Safavid period to the contemporary era. The most important findings of this study indicate that in eight endowment documents, all or part of the income is allocated to the provision of lighting.
Various types of candlesticks (Shurfih, sham‘dān, Lālih, Mardangī, Qandīl, Kachkūlī, Chilchirāgh and Lūstir) were the main lighting equipment of Razavi Shrine in that period. From the Safavid period to the Qajar era, candles and waxes are the only fuel for lighting, but from the Pahlavi I era, electric lights and electric power replaces these tools and old fuels. Also, the main sources of lighting at the Holy Shrine were supplied by devotions and vows from different classes of society.
کلیدواژه‌ها [English]
- Imam Reza’s (A.S.) Shrine
- Lighting
- Fuel
- tools and equipment
- endowments
- ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه ابن بطوطه (رحله ابن بطوطه)، ترجمۀ محمد علی موحد، تهران، علمی و فرهنگی، 1361.
- احتشام کاویانیان، محمد، شمس الشموس یا تاریخ آستان قدس. مشهد، بینا، 1354.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ترجمۀ علی بن حسین زوارئی، تصحیح سید ابراهیم میانجی، تبریز، انتشارات محمد باقر کتابچی حقیقت و چاپ اسلامیه، 1381ق.
- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان. مطلع الشمس یا تاریخ ارض اقدس و مشهد مقدس، تهران، فرهنگ سرا، 1362.
- انوری، حسن. فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381.
- بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران در قرن دوازده و سیزده هجری، تهران، زوار، 1357.
- پیمایش و تحقیقات میدانی، مصاحبه با آقای سیم ریز (1388)، اداره روشنایی آستان قدس رضوی.
- ترکمان، اسکندربیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، زیر نظر با تنظیم فهرست ها و با مقدمۀ ایرج افشار، تهران، امیر کبیر، 1382.
- 9.حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله. زبدة التواریخ، به کوشش کمال حاج سید جوادی، تهران، چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.
- خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تهران، خیام، 1333.
- سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مدیریت امور اسناد و مطبوعات، اسناد شماره 15/34533، 48/34646، 10/34397، 6/35366، 3/33937، 2 و1/32093، 1/29985، 10/36322، 4/36979، 3/35997، 1/1879، 3/36817، 1/31665، 8و5و1/37745، 37/37780، 36/28934، 1/39407، 5 و1/37745، 9/37675، 1/30538، 13/608، 15/1717، 3/791، 1/41083، 41139، 7/985، 2/30523، 6/29107، 6/1013، 1/42819، 33/45، 14/42167، 4 و1/40038، 5 و1/37745، 37/37780، 2/38762، 3/114، 56/535، 3/163، 15/42162، 30/254، 3/12588، 12/94، 11/117، 3/38732، 15/2260، 22/886، 9/42121، 5/1721، 5/226، 6/30563، 1/39407، 3/840، 21/10410، 25/10411، 9/37675، 2/38762، 1/12566، 1/12467، 3/12588، 3/38732، 2/38796، 8/42181، 1/23123، 1/11205، 2/38762، 1/11201، 3/11203، 1/11205، 1/30538، 13/608، 3/105246، 4/36979، 3/12588، 6/12819، 20/42872، 8/38759، 10/10405، 21/10409، 3/27533، 1/27535، 19/32987، 1/1844، 13/42124، 1/125، 26/10368، 13/225، 3/42143، 10/22207، 7و5/968، 41/226، 8/38759، 20/42872، 6/28968، 4/10565، 1/41390، 1/41384، 5/13226، 26و3/17172، 24و15/48، 2/63142، 2/105444، 1/95825، 2/96593، 2/96684، 12و9/97782، 4/67577، 2/90282، 115/113319، 5و1/163، 10/260، 23/114، 12/27، 1/23279، 1/23275، 1/12467، 3/12588، 1/12566، 5/23275، 4/13971، 4/39002، 2/40348، 1/40528.
- سوزنچی، علی، «معرفی مجموعۀ اسناد روشنایی حرم مطهر و اماکن وابسته در دورۀ قاجار»، دفتر اسناد، مشهد، سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1381.
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامۀ دهخدا، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.
- شفیع پور، آسیه، «بررسی نقش چراغ قندیل در نگارگری اسلامی»، هنرنامه، سال ششم، ش21، 1382.
- عمادزاده (اصفهانی)، عمادالدین حسین، زندگانی سلطان سریر ارتضا حضرت علی بن موسی الرضا، تهران، شرکت سهامی طبع، 1344.
- فاضل بسطامی، نوروز علی بن محمد باقر، فردوس التواریخ، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390.
- قدوسی، روح افزا، بررسی مقایسۀ روشنایی و اشیای مربوطه در حرم امام رضا7، دورههای صفوی و قاجار، پایاننامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ هنرهای کاربردی دانشگاه هنر تهران، 1390.
- کفیلی، حشمت، موزههای آستان قدس رضوی، تهران، پژوهشکدۀ میراث فرهنگی و گردشگری و سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1396.
- مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی، وقفنامههای شمارۀ 17، 49، 72، 165 و 181.
- مستوفی همدانی، اسماعیل بن حبیب الله، آثارالرضویه، با ویرایش موریکاوا توموکو و کریستوفر ورنر، توکیو، مؤسسه تویو بانکو، 2017م.
- معین محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران، سرایش، 1380.
- مؤتمن، علی، تاریخ آستان قدس، مشهد، بینا، 1355.
- منجم یزدی، ملا جلال، تاریخ عباسی (روزنامۀ ملا جلال)، به کوشش سیف الله وحیدنیا، تهران، وحید، 1366.
- مولوی، عبدالحمید، پیشنویس موقوفات آستان قدس رضوی، مشهد: سازمان موقوفات آستان قدس رضوی، 1353.
- ناصری داوودی، عبدالمجید، تشیع در عهد تیموریان، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1378.
)