مشکوة

تحلیلی بر رابطۀ ریشه‌شناسی تاریخی مصلحت و چندمعنایی «رزق» در صحیفۀ سجادیه

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی تهران دهکده المپیک

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی

3 دانش آموخته دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه علامه طباطبایی مدرس دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

«رزق» در نگرش عرفی و کاربردهای روزمرۀ خود به مفهوم امور مادی است که عاید انسان می‌شود. در این رویکرد، بیش و کمِ روزی نیز با مصلحت خداوند گره می‌خورد، بدین‌سان که او هر که را بخواهد، مطابق مصلحت خویش روزیِ بیشتری می‌بخشد. این امر، شبهاتی را دربارۀ چگونگی تقسیم روزی برای هر فرد در اذهان القا می‌کند. از این رو، تشریح مفهوم مصلحت نزد عموم از دیرباز و شناخت ریشۀ آن در زبان‌های باستان و زبان عرب، برای تبیین دقیق‌تر رابطۀ معنای عرفی آن با تقسیم روزی به بندگان راهگشا خواهد بود. از دیگر سو، بررسی موارد کاربرد «رزق» در متون دینی اسلام نیز برای ایضاح رابطۀ یادشده، نافع می‌نماید. از جملۀ این متون می‌توان به صحیفۀ سجادیه اشاره کرد که در قالب دعا، طیف گسترده‌ای از معانی، شامل امور مادی و معنوی گوناگونی را برای «رزق» در بافت‌های مختلف و با هم‌آیندهای متفاوت، به کار برده است. از این رو، در پژوهش حاضر، ابتدا مفهوم عرفی مصلحت با تکیه بر روش ریشه‌شناسی تاریخی این کلمه بازخوانی شده، سپس به رابطۀ میان معانی گوناگون رزق در صحیفۀ سجادیه و مصلحت خداوند در تقسیم آن با روش توصیفی _ تحلیلی پرداخته‌ایم. یافته‌های این پژوهش، بر این امر اذعان دارد که مصلحت  الهی در تقسیم روزی، یعنی خداوند انواع و مصادیق مختلف و متعدد رزق را برای ارتقای بندگان به موقعیت بالاتر به ایشان اعطا می‌نماید و با لحاظ شرایط، یک مصداق از آن که لزوماً مادی نیست، جایگزین مصداق دیگر می‌شود تا نیل به تعالی برای فرد موردنظر محقق گردد.  

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Relationship between Historical Etiology of Expediency and the "Rizq (Daily Bread)" Polysemy in Sajadieh Sahifeh

نویسندگان [English]

  • Mohammad Shabanpour 1
  • Fereshte Kuini 2
  • Zahra Basharati 3

1 Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, Allameh Tabatabai University

2 Master of Science in Quran and Hadith, Allameh Tabataba'i University

3 Ph.D. in Quran and Hadith, Allameh Tabatabai University Lecturer, Allameh Tabatabai University

چکیده [English]

In its customary attitude and everyday usage, "Rizq" is referred to as material things that one obtains. In this approach, more or less of Rizq depends on what God knows best so that He gives to whomever He wills whatever He wills. This induces doubts such as the unfairness and deterministic view of the Rizq division for each person. Therefore, the explanation of expediency concept which has long been known to the public and its root in ancient languages and the Arabic language will be helpful in explaining the relationship between its customary meaning and its meaning  as daily bread division into servants. On the other hand, a study of "Rizq" usage in Islamic religious texts to clarify the above relationship is also helpful. We can mention to Sajadieh Sahifeh which, in the form of prayer has applied a wide range of concepts, including various material and spiritual aspects of "Rizq" in different contexts and with different collocations. Therefore, in this study the customary concept of expediency was restated, relying on the historical etymology of the word. Then, the relationship between the various meanings of Rizq and expediency and its division in the Sajadieh Sahifeh by descriptive-analytic method was considered. The findings of this study indicate that the divine expedient in the Rizq division means that God grants people different kinds of Rizq to elevate their servants to a higher position. Depending on the circumstances, one instance which is not necessarily materialistic issue, replacing another with the goal of achieving excellence for the person in question.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rizq
  • Divine expediency
  • destiny
  • daily bread
  • of the day
  • Sajadieh Sahifeh
  • human growth
  1. ابن فارس، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ اول، 1404ق.
  2. ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال الدین میردامادی، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.
  3. انصاریان، حسین، شرح وتفسیر صحیفۀ سجادیه، دار العرفان، قم، چاپ چهارم، 1389ش.
  4. بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی، ترجمۀ رضا مهیار، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش.
  5. جرجانی، ابوالمحاسن حسین بن حسن، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1377ش.
  6. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیه، تحقیق احمدعبدالغفور عطار، دار العلم للملایین، بیروت، 1407ق.
  8. حسینی زبیدی، محمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی هلالی وعلی شیری،  دار الفکر، بیروت، چاپ اول، 1414ق.
  9. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1377ش.
  10. دهقان چاچکامی، حمید، جایگاه مصلحت در قانون‌گذاری کیفری ایران، بوستان کتاب، قم، چاپ اول، 1390ش.
  11. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، دار القلم، بیروت، چاپ اول، 1412ق.
  12. صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه، تحقیق محمدحسن آل‌یاسین، عالم الکتب، بیروت،  1414ق.
  13. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ترجمۀ سیدمحمد باقر موسوى همدانى، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرّسین، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
  14. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق احمد حسینی اشکوری، انتشارات مرتضوی، تهران، چاپ سوم، 1375ش.
  15. طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1406ق.
  16. طیب حسینی، سید محمود، چندمعنایی در قرآن کریم؛ درآمدی بر توسعه در دلالت‌های قرآنی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، چاپ اول، 1389ش.
  17. عسکری، ابوهلال، الفروق فی اللغه، دار الآفاق الجدیده، بیروت، 1400ق.
  18. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، نشر هجرت، قم، چاپ دوم، 1409ق.
  19. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415ق.
  20. فیض الاسلام اصفهانی، علی نقی، ترجمه و شرح صحیفۀ سجادیه، تحقیق عبدالکریم افشاری زنجانی، نشر فقیه، تهران، چاپ دوم، 1376ش.
  21. فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، دار الهجره، بیروت، چاپ اول، 1414ق.
  22. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1368ش.
  23. ممدوحی، حسن، شهود و شناخت، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1388ش.
  24. واعظی، میرزا محمد، «تأملی در قاعده‌انگاری اولویت دفع مفسده از جلب منفعت»، فقه و اصول، سال چهل و هشتم، شمارۀ پیاپی ١٠6، پاییز 1395. 
  25. Gelb,I.J.Glassary of Old Akkadian Chicago, University of ChicagoCostaz(1957)    
  26. Gesenius, William, A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F.A. Brown, Oxford(1939)
  27. Jastrow, Marcus, A Dictionary of the Targumim, London/New York (1903)
  29. Leslau, Wolf, Comparative Dictionary of Geez, Otto Harrassowitz &Wiesbaden     
  30. (1991)
  31. Louis, Dictionarie Syriaque-Francais/Syriac-English Dictionary,Beirut Dar El-Machreq(2002)
مشکوة

دوره 38، شماره 3 - شماره پیاپی 144
پاییز 1398
صفحه 25-48