مشکوة

گرایش‌های فکری سلفیه در جهان امروز

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

تفکر بازگشت به سلف به میزان قابل توجهی در جوامع اسلامی مورد استقبال عالمان و جوانان قرار گرفته است. در این میان گرایش‌های فکری گوناگونی در میان سلفیان به وجود آمده است که می‌توان از سلفیه تکفیری وهابی عربستان، سلفیه افراطی دیوبندی شبه‌قاره هند، سلفیه اعتدالی اخوان المسلمین مصر و سلفیه جهادی سید قطبی یاد کرد. اگرچه تفکرات وهابیت برگرفته از سلف نیست و زاییدة فکر ابن‌تیمیه در قرن هشتم و محمد بن عبدالوهاب است، اما وهابیت در جهان اسلام خود را به‌عنوان سلفیه مطرح ساخته، اندیشه‌های غیر اسلامی خویش را به عنوان تفکر سلف به جهانیان عرضه می‌کند و با حربة تکفیر به تفرقه میان مسلمانان دامن می‌زند. در قرن دوازدهم گرایش سلفی به وسیله شاه‌ولی‌الله دهلوی در هند گسترش یافت و پس از آن، دیوبندیه و جماعة‌التبلیغ به تفکرات سلفیه توجه ویژه نموده، برخی از حنفیان، به اصحاب حدیث و وهابیت نزدیک شدند. در قرن چهاردهم، سید محمد رشید رضا در شمال آفریقا از وهابیت طرفداری کرده، تفکرات ابن‌تیمیه را پذیرفت، ولی هیچ‌گاه موافق تندروی‌های وهابیان نبود. اخوان‌المسلمین مصر گرایش سلفیه اعتدالی را پذیرفته، تقریب میان مذاهب را در دستور کار خویش قرار دادند. در این میان برخی از اعضای اخوان‌المسلمین در مثل سید قطب رویکرد افراطی به عقاید خویش دادند. در این نوشتار ویژگی‌ها و اندیشه‌های این چهار تفکر سلفی را بررسی کرده و نشان داده‌ایم که اختلافات فراوانی میان این چهار گرایش وجود دارد و اشتراک آن‌ها در بازگشت به سلف است که با افکار ابن‌تیمیه و طرفداران آن درآمیخته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Intellectual Trends of Salafiyya in Today's World

نویسنده [English]

  • Mahdī Farhāniyan

چکیده [English]

The idea of returning to the [era of one's] predecessors (salaf) is considerably welcomed by Muslim communities. In this respect, various trends have been created among the Salafis, which can be mentioned as the Saudi Takfīrī Salafis, the extremist Deobandi Salafis of Indian Subcontinent, the moderate Ikhwān al-Muslimīn Salafis of Egypt, and the Jihādī Salfiya of Sayyid Quṭb. Although Wahabi thoughts are not adopted from Salafiya and are merely born of thoughts of Ibn Taymiya and Muhammad b. ‘Abd al-Wahāb, Wahabism in the Muslim World has introduced itself as Salafiya, presenting non-Islamic ideas as Salaf thoughts (i.e., belonging to the predecessors).
This writing includes a historical review of the Salafi thinking trends in respect to its geographical dispersion throughout the world of Islam.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Salafiya
  • Wahabism
  • Deobandiyya
  • Ikhwan al-Muslimīn
  • jihād
  1. ابن‌ابی‌یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، دار احیاء الکتب العربیة، بی‌تا.
  2. ابن‌الامیر، محمد بن اسماعیل، تطهیر الاعتقاد، عربستان، دانشگاه جده، 1416ق.
  3. ابن‌الوزیر، محمد بن ابراهیم، العواصم والقواصم، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1994م.
  4. ابن‌الوزیر، محمد بن ابراهیم، ایثار الحق، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
  5. ابن‌بطه عکبری، عبدالله بن محمد،الابانة عن شریعة الفرقة الناجیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.
  6. ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الفتویالحمویة الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  7. ابن‌جوزی، عبدالرحمان بن علی، مناقب الامام احمد بن حنبل، بیروت، دارالافاق الجدیدة، 1393ق.
  8. ابن‌خزیمه، محمد بن اسحاق، التوحید و اثبات صفات الرّب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1992م.
  9. ابوالخیر، عبدالرحمان، ذکریاتی معجماعة المسلمین، قاهره، دارالذکر، 1387ق.
  10. ابوزهره، محمد، تاریخ المذاهب الاسلامیة، قاهره، دارالفکر العربی، 1996م.
  11. احمد کمال، ابوالمجد، التطرف غیر الجریمة، قاهره، انتشارات الرسالة، 1402ق.
  12. احمد، عزیز، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمه نقی لطفی، تهران، کیهان، 1366ش.
  13. اعراب، سعید، مع قاضی ابی‌بکر بن العربی، قاهره، دارالحفّاظ، 1402ق.
  14. امین، سید محسن، کشف الارتیاب، کتابخانه بزرگ اسلامی، بی‌تا.
  15. انوشه، حسن، دانشنامه ادب فارسی در هند، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376ش.
  16. بربهاری، عبدالله بن محمد، شرح السنة، تصحیح شعیب ارناؤوط، قاهره، دارالبدر، بی‌تا.
  17. بغوی، حسین بن مسعود، شرح السنة، بیروت، المکتب الاسلامی، 1983م.
  18. بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، بیروت، دارالمعرفة، 1407ق.
  19. بهنساوی، سلیم علی، الحکم وقضیة تکفیر المسلم، بیروت، دارالبحوث العلمیة، 1985م.
  20. بوطی، رمضان، سلفیه بدعت یا مذهب، ترجمه حسین صابری، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1376ش.
  21. ثبوت، اکبر، مقالة «کتاب‌های فلسفی ایرن در حوزه علمیه دیوبند»، مجله تمدن و فرهنگ آسیا، ش14، بهمن: 1381ش.
  22. ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف والبیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
  23. جمعی از نویسندگان، ابن‌الامیر و عصره، الجمهوریة العربیة الیمنیة، 1983م.
  24. جهنی، مانع بن حماد، الموسوعةالمیسرة فی الأدیان والمذاهب والأحزاب المعاصرة، عربستان، دارالندوة، 1418ق.
  25. جواد، سعید، جولات فی الفقهین الاکبر و الکبیر، قاهره، دارالسلام، 1414ق.
  26. حسنین، هیکل، پاییز خشم، ترجمه محمد کاظم سیاسی، تهران، نشر ققنوس، 1383ش.
  27. حسینی، اسحاق موسی، اخوان المسلمین، تهران، انتشارات اطلاعات، 1375ش.
  28. حسینی، مختار، برآورد استراتژیک مصر، تهران، 1376ش.
  29. حنفی، حسن، الحرکاتالمعاصرة الاسلامیه، مصر، دارالندوة، 1396ق.
  30. خالدی، صلاح عبدالفتاح، سید قطب خلاصة حیاته، بیروت، دارالاحسان، 1415ق.
  31. --------------- ، سید قطب الأدیب الناقد، دمشق، دارالقلم، 1421ق.
  32. دکمجیان، هرایر، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه حمید احمدی، چاپ سوم: انتشارات کیهان، 1377ش.
  33. رحیمی، داریوش، سلفیه در شمال آفریقا، پایان‌نامه سطح سوم حوزه علمیه قم، 1388ش.
  34. رشید رضا، سید محمد، الخلافةوالامامة العظمی، مصر، المطبعة المحمدیة، 1378ق.
  35. --------------- ،سید محمد، تفسیر المنار، دارالمعرفة، بیروت: 1393ق.
  36. رضوان السید، اسلام سیاسی در کشاکش هویت و تجدّد، ترجمة مجید مرادی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1383ش.
  37. ریخته‌گران، محمدرضا، تحقیقاتی درباره هند، رایزن فرهنگی ایران، 1385ش.
  38. زمرلی، احمد، عقائد ائمة السلف، بیروت، دارالکتاب العربی، 1995م.
  39. سباعی، مصطفی، اشتراکیة الاسلام، قاهره، دارالبلاء، 1388ق.
  40. --------------- ،السنّة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1982 م.
  41. سبحانی، جعفر، الزیدیة فی موکب التاریخ، بیروت، دارالاضواء، 1418ق.
  42. سبکی، عبدالوهاب بن علی، شفاء السقام، بیروت، دارالکتب العربیه، 1418ق.
  43. --------------- ، طبقات الشافعیه الکبری، دار احیاء الکتب العربیه، بی‌تا.
  44. سعید، رفعت، حسن البناء متی، کیف، لماذا، دمشق، دارالطلیعة الجدیده، 1997م
  45. سهارنپوری، خلیل احمد، المهنّد علی المفنّّد، انتشارات ادارة اسلامیه لاهور، 1983م.
  46. سید قطب، الاسلام العالمی والسلام، قاهره، دارالشروق، 1402ق.
  47. --------------- ، فی ظلال القرآن، قاهره، دارالشروق، 1419ق.
  48. --------------- ، معالم فی الطریق، قاهره، دارالشروق، 1410ق.
  49. شاه ولی‌الله دهلوی، احمد بن عبدالرحیم، تحفة الموحدین، هند، دائرة‌المعارف العثمانیه، 1389ق.
  50. شریف، میان محمد، تاریخ فلسفه در اسلام، ترجمه نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی 1370ش.
  51. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
  52. شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع، تصحیح عُمری، بیروت، دارالفکر، 1419ق.
  53. --------------- ، التحف علی مذهب السلف، طنطا، دارالصحابه، 1989م.
  54. --------------- ،رسالة شرح الصدور، ریاض، شرکة العبیکان، 1408ق.
  55. --------------- ، فتح الغدیر، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
  56. صالح سریه، رسالة الایمان، مصر، دارالمعارف، 1402ق.
  57. صبحی، احمد محمود، فی علم الکلام، بیروت، دارالنهضة العربیه، 1985م.
  58. طالب الرحمان، الدیوبندیة، ریاض، دارالکتاب والسنّة، 1415ق.
  59. عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه خرمشاهی، چاپ دوم: انتشارات خوارزمی، 1365ش.
  60. عنایت، حمید، سیری در اندیشه سیاسی عرب، چاپ ششم: تهران، انتشارات امیرکبیر، 1385ش.
  61. فرج، عبدالسلام،الفریضةالغائبة، مصر، دارالمعارف، 1395ق.
  62. فرحان مالکی، حسن، داعیة لیس نبیاً، ترجمه حسن رضایی، قم، نشر ادیان، 1386ش.
  63. فرمانیان مهدی و سید علی موسوی‌نژاد، درسنامه تاریخ و عقاید زیدیه، قم، نشر ادیان، 1386ش.
  64. فرمانیان، مهدی، فرق تسنن، قم، نشر ادیان، 1386ش.
  65. فقیهی، علی اصغر، وهابیان، تهران، انتشارات صبا، 1366ش.
  66. قاسمی، جمال‌الدین، قواعد التحدیث، مصر، دار احیاء الکتب العربیه، 1380ق.
  67. لاپیدوس، ایرا، تاریخ جوامع اسلامی، ترجمه محسن مدیر شانه‌چی، آستان قدس رضوی، 1376ش.
  68. متولی، محمود، منهج الشیخ محمد رشید رضا فی العقیدة، جده، دار ماجد، 1425ق.
  69. محمد ابراهیم، جنبش‌های اسلامی تونس، ترجمة جواد اصغری، تهران، اندیشه‌سازان نور، 1385ش.
  70. محمودیان، محمد، جنبش‌های اسلام در مصر در دو دهة اخیر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه باقرالعلوم، قم: 1386ش.
  71. مسجد جامعی، زهرا، نظری بر تاریخ وهابیت، تهران، انتشارات صریر دانش، 1280ش.
  72. مسجد جامعی، محمد، زمینه‌های تفکر سیاسی در قلم و تشیع و تسنن، قم، نشر ادیان، 1385ش.
  73. مسعودی، عبدالله، الشوکانیةالوهابیة، قاهره، مکتبة مدبولی، 2006م.
  74. مصطفی، هاله، استراتژی دولت مصر در رویارویی با جنبش‌های اسلامی، تهران، اندیشه‌سازان نور، 1382ش.
  75. موثقی، سید احمد، جنبش‌های اسلامی معاصر، تهران، سازمان سمت، 1380ش.
  76. موسوی‌نژاد، سید علی، تراث الزیدیة، قم، مرکز ادیان و مذاهب، 1384ش.
  77. نجفی، موسی، تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1377ش.
  78. ندوی، عبدالحی، نزهة الخواطر، هند، دائرة‌المعارف العثمانیة، 1393ق.
  79. نقوی، سید علی محمد، شکوفایی انقلاب اسلامی در مصر، تهران، 1378ش.
  80. نقوی، سید علی محمد، کندوکاوی در جنبش وهابی‌گری در هند، رایزن فرهنگی ایران، 1375ش.
  81. نوسوک، عبدالله، منهج الامام الشوکانی فی العقیدة، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1414ق.
  82. هاردی، پی، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه حسن لاهوتی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1369ش.
  83. هضیبی، حسن،دعاةلاقضاة، قاهره، دار صادر، 1413ق.
  84. یوسف العظم، حسن، رائد الفکر الاسلامی، مصر، دارالبدر، 1398ق.
مشکوة

دوره 28، شماره 3 - شماره پیاپی 104
پاییز 1388
صفحه 77-104