قرآن کریم و ادبیات انتقادی

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسنده

پژوهشگر علوم قرآنی، حوزۀ علمیۀ قم

چکیده

قرآن کریم گذشته از اعجاز بیانی، در تنوع و خلاقیت بیان هم اعجازآمیز است. تاکنون دربارۀ برخی از روش‌های بیانی قرآن؛ مانند بیان استدلالی، داستانی و ... مباحثی مطرح شده؛ امّا دربارۀ پوشیده‌گویی و معنی‌دهی‌های تأمل‌برانگیز این کتاب مقدّس  پژوهش شایسته‌ای صورت نگرفته ‌است. از قرن سوم هجری، برخی از مفسران گوشۀ چشمی به چنین زبانی داشته‌اند و الفاظی چون «تعریض»، «تهکُّم»، «تعییر» و ... _ که از صنایع گوناگون «نقد هنری» به حساب می‌آیند_ در کتاب‌های تفسیری به چشم می‌خورند. در دوران معاصر، تک‌نگاری‌هایی در قالب مقاله و یا کتاب به‌صورت استطرادی و یا مستقل دراین‌باره منتشر شده است، امّا نشان دادن چنین زبانی در قالب «ادبیات انتقادی و هنری» نکته‌ای است که این مقاله به‌عنوان یک پدیدۀ نوپیدا، با نگاهی بیرونی و با روش توصیفی _ تحلیلی در مقام تبیین و ارزیابی آن است تا با چهارچوب و تعریف خاص نمود یابد و مسائلی چون طنز، هجو، لطیفه، هزل، تصاویر زاویه‌دار، قصه، روایت و نمایش‌های انتقادی_ فکاهی در قالب یک دانش منسجم شود. چنین نگرشی هم گره از بسیاری از مشکلات تفسیری خواهد گشود و هم به قرآن به‌عنوان منبعی برای الهامات انتقادی_ هنری، چه به لحاظ محتوایی و ساختاری، نگاهی نو خواهد داشت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Holy Qur’an and Critical Literature

نویسنده [English]

  • Ali Najafi Sahnei,
Qur’anic Sciences Researcher, Qom Seminary
چکیده [English]

In addition to expressive miracle, the Holy Qur’an also has miracles in expression diversity and creativity. Until now, there have been discussions about some of the Qur'an expression methods, such as argumentative expression, story, etc.; but regarding implicit marginalizations and thought-provoking meanings, this valuable book has not been properly researched. Since the 3rd AH century, some commentators have discussed various features of such a language. Words such as "allusion", "antiphrasis", "vituperation" etc., are considered "art criticism" and used in commentary books. In the contemporary era, some articles or books have been published independently or by digression about this issue. This article aims to achieve a specific framework and definition by explaining and evaluating such language in the form of "critical and artistic literature" as a new phenomenon - from an external perspective - with a descriptive-analytical method. Issues such as: humor, satire, jokes, stories, narratives and critical shows should be integrated in the knowledge form. This view will solve many interpretive problems and show the Qur'an as a source for artistic critical inspirations, both in terms of content and structure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Holy Qur’an
  • expressive miracle
  • art criticism
  • artistic criticism
  • humor
  • satire

مراجع

  1. قرآن کریم
  2. آرین‌پور، یحیی، از صبا تا نیما، تاریخ 150 سال ادب فارسی، زوّار، تهران، 1372ش.
  3. آلوسی، سید محمود ، ، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1415 ق.
  4. ابن شهر آشوب، ابو عبد اللّه محمد بن علی ، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، بی‌تا.
  5. ابن‏ عاشور، محمدطاهر ، تفسیر التحریر و التنویر، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، 1420 ق.
  6. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار الفکر _ دار صادر، بیروت، 1414 ق.
  7. ابوالفتوح رازى، حسین بن على، مصحح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، آستان قدس رضوى: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1408ق.
  8. اسفراینی، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر، تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم‌، تصحیح نجیب مایل هروی و علی‌اکبر الهی خراسانی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1375ش.
  9. بردبار، ساره ، «قرآن و ادبیات طنز» مجموعۀ مقالات قرآن و علوم روز، قرآن و هنر 2، 1388ش.
  10. بهارلویی، کتایون و برات محمدی، 1393 ش، «قرآن، طنز، هجو و ادبیات»، کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشۀ دینی، 1393ش.
  11. ترمذی، ابو عیسی، صحیح الترمذی، کراچی، بی‌تا.
  12. تفتازانی، سعدالدین، شرح المختصر المعانی، کتاب فروشی کتبی نجفی، قم، 1369ش.
  13. ثعلبی نیشابوری، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم ، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1422 ق.
  14. جاحظ، عمربن بحر، قاهره، تحقیق عبدالسلام هارون، قاهره، 1943م.
  15. جرجانی، ابو المحاسن حسین بن حسن، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، دانشگاه تهران، تهران، 1377 ش.
  16. حیدرى، محمدجواد، طنز در قرآن کریم»، صحیفه مبین، دورۀ دوم، شمارۀ 6، 1381ش.
  17. خطیب، أبو عبد اللّه ولی الدین محمّد بن عبد اللّه، مشکاة المصابیح، کراچی، بی‌تا.
  18. دینوری، ابن‌قتیبه ، تأویل مشکل القرآن، دار التراث، قاهره، 1979م.
  19. راغب، 1381 ق، المفردات فی غریب القرآن، چاپ سید محمد گیلانی.
  20. زرکشی، الامام بدرالدین محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، دار احیاء الکتب العربیه، بیروت، 1376ق.
  21. زمخشری، محمود بن عمر، اساس البلاغة، دارالفکر، بیروت، 1427ق.
  22. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407ق.
  23. سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سورآبادی، تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، فرهنگ نشر نو، تهران، 1381ش.
  24. شریف لاهیجی، محمد بن على، تفسیر شریف لاهیجى، تصحیح جلال‌الدین حسینی ارموی و محمدابراهیم آیتی، دفتر نشر داد، تهران، 1373 ش.  
  25. طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1374ش.
  26. طبرسی، فضل بن حسن، 1412 ق، جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجی، دانشگاه تهران، تهران، 1412ق.
  27. طبرسی، فضل بن حسن، 1412 ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصر خسرو، تهران، 1372ش.
  28. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دار المعرفه، بیروت، 1412ق.
  29. طوسی، محمد بن حسن ‌، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
  30. طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فى تفسیر القرآن، اسلام، تهران، 1369ش.
  31. عاملى، ابراهیم، تفسیر عاملى، کتاب‌فروشى صدوق، تهران، 1360ش.
  32. عسکری، حسن بن على؟ع؟، التفسیر المنسوب إلى الإمام ابی‌محمد الحسن بن علی العسکری؟عهم؟، قم، مدرسة الإمام المهدی؟عج؟، قم، 1409ق.
  33. فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، نشر هجرت، قم، 1410ق.
  34. فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، الصافی فی تفسیر القرآن، کتاب‌فروشی اسلامیه، تهران، 1362ش.
  35. قطب، سَیّد، فى ظلال القرآن، دار الشروق، بیروت، 1425ق.
  36. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تصحیح حسین درگاهی، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1368ق.
  37. کلینی، محمد بن یعقوب، أصول الکافی، دار الحدیث قم، قم، بی‌تا.
  38. کاشانى، فتح‏الله بن شکرالله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، کتاب‌فروشى اسلامیه، تهران، بی‌تا.
  39. گروه معارف مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، پژوهشی دربارۀ طنز در شریعت و اخلاق، [بخش دوم، مصاحبه با علّامه محمّدتقی جعفری]، بوستان کتاب، قم، 1381ش.
  40. مروتی، سهراب، و قدرت ذوالفقاری‌فر، «طنز در قرآن کریم»، دوفصلنامه تحقیقات قرآن و حدیث، سال دهم، شمارۀ 2، 1392ش.
  41. مسلم، ابو الحسین مسلم بن الحجاج بن مسلم القشیری، صحیح مسلم، دهلی، بی‌تا.
  42. مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، ترجمۀ موسی دانش، بوستان کتاب، قم، 1378ش.
  43. مکارم شیرازى، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیة، قم، 1371ش.
  44. میبدى، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، امیرکبیر، تهران، 1371ش.
  45. میر، مستنصر و حسین عبدالرئوف، مطالعۀ قرآن به‌منزلۀ اثری ادبی: رویکردهای زبانی_ سبک‌شناختی، گردآورنده و مترجم ابوالفضل حری، نیلوفر، تهران، 1396ش.
  46. میر، مستنصر، ادبیات قرآن (مجموعه مقالات)، ترجمه محمدحسن محمدی مظفر، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، 1387ش.
  47. نجفی صحنه‌ای، علی، بینات، سال پانزدهم، شمارۀ یکم.
  48. نجفی، علی، طنز مقدس: ادبیات انتقادی _ هنری قرآن، طه، تهران، 1399ش.
  49. واسطى زبیدى، السیّد محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، دراسته و تحقیق علی شبری، دار الفکر، بیروت، 1414ق.

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار