بررسی تحوّلات و کارکرد نهاد قضایی در سده‌های آغازین اسلام

نوع مقاله : علمی _ ترویجی

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان

چکیده

بی‌گمان یکی از آرمان‌های بنیادین اسلام از همان روزگاران آغازین حاکمیت اسلامی اجرای عدالت در جامعه بوده است. لذا در همین راستا به‌تدریج هستۀ اوّلیّۀ نهادی به‌نام دیوان قضا در حوزۀ حکومت اسلامی شکل گرفت، و با توسعۀ تمدّن اسلامی تکامل یافت. امّا این نهاد به لحاظ ساختاری و ملاحظات نظری، و اینکه در مسیرتکاملی خویش چه دگرگونی‌هایی را به خود دیده، و کارکرد آن چگونه بوده، چندان مورد بررسی قرار نگرفته است. این مقاله می‌کوشد تا روند تحوّلات ساختاری و تئوریکی این نهاد را در قرون نخستین اسلامی وارسی نموده، و چگونگی کارکرد آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. بدین منظور، و برای مطالعۀ دقیقتر و همه‌جانبه، هر یک از مؤّلفه‌های تشکیل‌دهندۀ این نهاد به‌طور جداگانه بررسی خواهند شد. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Developments and Functions of the Judiciary Institution in the Early Centuries of Islam

نویسنده [English]

  • Abūtālib Sultāniyān
چکیده [English]

One of the basic ideals of Islam has been to implement justice in the society. Therefore, the initial core of an institution called dīvān-i qazā (judiciary council) was gradually formed in the field of Islamic rule, and developed with the expansion of Islamic civilization. However, this institution has not been sufficiently examined in view of its structure and theoretical considerations and as to what changes it has undergone in its development course. In this article, the process of the structural and theoretical developments of this institution in early centuries of Islam is examined and the way it functions is analyzed. To make a more accurate and comprehensive study, each of this institution’s constituent components has been separately examined.

کلیدواژه‌ها [English]

  • judiciary council
  • judgment conditions
  • the judge’s livelihood
  • judiciary courts
  • judges
  • legal procedure
الف- منابع فارسی
1- ابن بلخی، فارس‌نامه، به اهتمام گای لسترنج و آلن نیکلسون، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.
2- ابن خلدون، عبدالرّحمان، مقدّمة ابن خلدون، ترجمة محمّد پروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1369ش.
3- ابن طقطقی، محمّد بن علی، تاریخ فخری، ترجمة محمّد وحید گلپایگانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1369ش.
4- اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمة مریم میراحمدی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1369ش.
5- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان (بخش ایران)، ترجمة آذرتاش آذرنوش، به تصحیح علّامه محمّد فرزان، تهران، انتشارات سروش، 1364ش.
6- بیهقی، خواجه ابوالفضل محمّد بن حسین، تاریخ بیهقی، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1365ش.
7- جرفادقانی، ابوالشّرف ناصح بن ظفر، ترجمة تاریخ یمینی، به کوشش جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345ش.
8- خنجی، فضل الله بن روزبهان، سلوک الملوک، تصحیح محمّد علی موحّد، تهران، 1362ش.
9- دایرة المعارف فارسی، بکوشش غلامحسین مصاحب، تهران، کتابهای جیبی، 1356ش.
10- راوندی، محمّد بن علی بن سلیمان، راحةالصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، به کوشش محمّد اقبال، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
11- رضی، سید شریف، نهج البلاغه، ترجمة محسن فارسی، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
12- طوسی، خواجه نظام الملک، سیاستنامه (سیر الملوک)، به کوشش جعفر شعار، تهران، کتاب‌های جیبی، 1364ش.
13- عنصر المعالی، کیکاووس بن اسکندر، قابوسنامه، به اهتمام غلامحسین یوسفی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1346ش.
14- قبادیانی مروزی، ناصر بن خسرو، سفرنامة ناصر خسرو، به کوشش سید محمّد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات زوّار، 1370ش.
15- کلوزنر، کارلا ، دیوانسالاری در عهد سلجوقی، ترجمة یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
16- گردیزی، ابوسعید عبدالحیّ، زین الاخبار، به کوشش عبدالحیّ حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1347ش.
17- لمبتون، ن. ک . س.، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمة یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
18- متز، آدام، تاریخ تمدّن اسلامی، ترجمة علیرضا ذکاوتی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
19- محمّد بن عبدوس الجهشیاری، ابوعبدالله، کتاب الوزراء و الکتّاب، ترجمة ابوالفضل طباطبایی، تهران، 1348ش.
20- مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364ش.
21- مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، التّنبیه و الاشراف، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران انتشارات علمی و فرهنگی، 1365ش.
22- میر احمدی، مریم، نظام حکومت ایران در دوران اسلامی، تهران، مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1368ش.
23- نخجوانی، هندوشاه، تجارب السّلف، به کوشش عبّاس اقبال تهران، طهوری، 1357ش.
24- نرشخی، ابوبکر محمّد بن جعفر، تاریخ بخارا، به کوشش مدرّس رضوی، تهران، انتشارات توس، 1363ش.
25- یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمة محمّد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1366ش.
 
   ب- منابع عربی
26- سبکی، تاج‌الدّین ابی‌نصر عبدالوهّاب، طبقات الشافعیة الکبری، قاهره، 1383ق.
27- صابی، ابی‌الحسن الهلال بن محسن، تحفة الامراء فی التاریخ الوزراء، بیروت، 1904م.
28- ماوردی، ابی‌الحسن علی، الاحکام السلطانیه، بیروت، دار الکتاب العربی، 1999م.
29- مقریزی، تقی‌الدّین احمد، کتاب الخطط، قاهره، مطبعة نیل، 1324ق.